X

praef. bibl. Vindocinensis a me litteris rogati quae de singulis codicibus in bibliothecis eorum reconditis scire vellem, promptissime mecum communicaverunt.

Inter nostrates aut eo quod codices pro me contulerunt aut descriptiones manuscriptorum mihi miserunt aut codices investigarunt, optime de me meriti sunt viri ill. Detlef Detlefsen, phil. doct., Aemilius Hübner, phil. doct., Franciscus X. Kraus, phil. doct., Fridericus Kunstmann, antecessor Monacensis, Fridericus Maassen, antecessor Gratzensis, Ioannes Merkel, antecessor Halensis nunc defunctus, Theodorus Mommsen, professor Berolinensis, Carolus a Steiger, praefectus bibliothecae Bernensis, Arminius Wasserschleben, antecessor Giessensis.

Est etiam quod commemorem virorum ill. Aemilii Richter et Philippi Jaffé curam et officium quod mihi cum Berolini opus meum absolverem lubentissime praestiterunt.

Quibus omnibus viris gratiam habeo maximam neque umquam habere cessabo.

Dabam Berolini XIV. Kal. Maias MDCCCLXIII.

DE COLLECTIONE DECRETALIUM ET CANONUM ISIDORI

MERCATORIS.

PARS I DE LIBRIS MANUSCRIPTIS PSEUDO-ISIDORIANIS.

§. 1. Enumeratio codicum manuscriptorum.

Quamquam multi codices manuscripti collectionis Pseudo-Isidorianae adhuc extant eorumque magna pars a viris doctis qui hac de re egerunt descripta est, nemo tamen operam dedit, ut illos generatim distribueret. Quo factum est, ut cum trecentos annos amplius controversiae hac de collectione agitatae sint, tamen quo modo quibusque ex partibus illam auctor composuerit, nondum satis est exploratum. Quae cum ita sint, mihi de eadem re quaerere instituenti ante omnia hoc propositum esse oportet, ut libros manuscriptos generatim distribuam et ex diversis eorum formis, quae vera fuerit et propria collectionis Pseudo-Isidorianae, eruam atque ostendam. Quod cum perfici non possit, nisi qui extent hodie codices illius collectionis antea cognoverimus, initium quaestionis hinc capiam, ut codices qui hodie in bibliothecis asserventur quibusque in hac commentatione usus sim, omnes enumerem et quantum res postulet, describam.1

A. Maxima pars codicum invenitur in bibliothecis Gallicis, et quidem in a) bibliotheca caesarea Parisiensi:

1) Cod. 4280 AA (olim Colbertin. 4305, regius 4483. 2. 2. a. b.) membr. saec. X. 8. (Cf. catalog. codic. manuscript. bibliothecae regiae P. III. Tom. IV. Paris. 1744. p. 514.)

2) Cod. inter supplem. latina 840 (olim Colbert. 883, reg. 3851 b.) membr. saec. X. fol. (Cf. Camus, notices et extraits des manuscrits de la bibliothèque nationale. Tom. VI. an IX. p. 273. Catal. cit. huius co

dicis mentionem non facit.)

3) Cod. 3852 (olim Colbert. 351, reg. 3887. 2. 2.) membr. saec. XI. fol. (Cf. catal. cit. Tom. III. p. 521. Camus l. c. p. 273.)

4) Cod. 3853 (olim Tellerian. Remensis 263, reg. 3597. 2.) membr. saec. XII. fol. (Cf. cat. 1. c. p. 521. Camus 1. c. p. 275. 282. 288 sqq.)

5) Cod. sancti Victoris 184 membr. saec. XII. fol. (Cf. Camus 1. c. p. 282 sqq. 288 sqq.)

6) Cod. 3854 (olim Claudii Fauchet, Colbert. 1549, reg. 4240.) membr. saec. XII. 8. (Cf. catal. 1. c. p. 521. Camus 1. c. p. 274.)

7) Cod. 3856 (olim Bigot. 86, reg. 3887. 2. A.) membr. saec. XII. fol. (Cf. catal. 1. c. p. 521. Camus l. c. p. 274.)

8) Cod. Navarre 7 membr. saec. XII. exeunt. fol. (Camus 1. c. p. 284. 288 sqq.)

9) Cod. 5141 membr. saec. XIV. fol.

10) Cod. 1563 (olim Colbert. 1567, reg. 3887. 14.) membr. saec. XIV. exeunt. aut XV. ineunt. (Cf. catal. 1. c. p. 152.)

11) Cod. 3855 (olim Colbert. 628, reg. 3887 c.) membr. saec. XV. 4. (Cf. catal. 1. c. p. 521. Camus 1. c. p. 275.)

12) Cod. Sorbonne 729 chartac. saec. XV. fol.

1 Omnes fere codices paucis exceptis ipse evolvi: iis, de quibus alii mihi notitias mittere voluerunt, asteriscum (*) apposui.

Sunt praeterea codices qui inter alias res singulas tantum epistolas aliaque quae ad collectionem Pseudo-Isidorianam pertinent continent, hi quidem: a) Cod. Sancti Germ. 366 membr. saec. IX. fol. optime scriptus (cf. Pertz, Archiv VIII. p. 289), exhibens collectionem Hadriano-Dionysianam, cui praemittuntur ex collectione Isidori Mercatoris: 1) praefatio (fol. 2), 2) ordo de celebrando concilio (fol. 4), 3) epistola Aurelii Carthaginiensis Damaso papae scripta, 4) responsum Damasi (fol. 6), 5) quo tempore actum sit Nicenum concilium (fol. 6), 6) epistola vel praefatio Niceni concilii (fol. 6), quae iam in collect. canonum Quesnelliana invenitur.

8) In cod. 3839 A (olim Baluz. 90, reg. 4241. 3. 3. cf. catal. 1. c. p. 519) membr. saec. IX. 4. continetur: 1) praefatio Isidori Mercatoris (fol. 7) et 2) ordo de celebrando concilio (fol. 9).

7) Cod. 4280 A (olim Colbert. 3029, Rem. 4240 B. cf. catal. 1. c. p. 573) membr. saec. X. 4. exhibet (fol. 4) ordinem de celebrando concilio (omissis tamen orationibus diei secundi et tertii).

d) Cod. Notre Dame 105 membr. saec. XIII. 8. continet: 1) praefationem Pseudo-Isidori et 2) ordinem de celebrando concilio (fol. 2 et 3).1

b) In bibliotheca Parisiensi, quae vocatur „bibliothèque du Corps législatif":

13) Cod. membr. B. 19 (681) s. XII. exeunt. aut s. XIII. ineunt. fol. (Cf. Camus 1. c. p. 284. 289 sqq.)

c) In aliis Galliae bibliothecis hi inveniuntur codices:

*

14) Cod. bibliothecae publicae Abrincensis (bibliothèque publique de la ville d'Avranches) 109 membr. saec. XII. fol. (Cf. Pertz, Archiv VIII. p. 381. 382.)2

15) Cod. bibliothecae publicae Andegavensis (bibliothèque publique de la ville d'Angers) 354 membr. saec. XI. fol. (Cf. Hänel, catalogus manuscriptorum etc. p. 28.)

16) *Cod. bibliothecae publicae Audomarensis (bibliothèque de la ville de St. Omer) 189 membr. saec. XII. ineunt. duor. voll. fol. (Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des departements. Tom. III. p. 100.)3

17) Cod. bibliothecae publicae Bononiensis (bibliothèque publique de la ville de Boulogne sur mer) 115 membr. saec. XII. fol.

18) Cod. eiusdem bibliothecae 116 membr. saec. XII. fol. (II Voll.) — Haenelus 1. c. p. 85 hac de bibliotheca agens mentionem fecit unius codicis saec. XIV., Bethmannus (Pertz, Archiv VIII. p. 406) codicis 109 s. XII. in duos tomos divisi. Bethmannus, qui a. 1840 Bononiae fuit (cf. 1. c. p. 25. 77) dicit, in fine codicis esse benedictiones pontificales, catalogos

in

1 Totam collectionem, ut dicitur in Pertzii Archiv VIII. p. 300, codex non exhibet. Ordinem de celebrando concilio sequuntur: a) (fol. 17) canones apostolorum, concilia Ancyranum, Neocaesariense, Gangrense, Antiochenum, Laodicenum, Constantinopolitanum I., Chalcedonense, synodus Romana Gregorii iunioris, desumpta ex collectione Dionysii Exigui. b) Excerpta ex collectionibus capitularium Ansegisi et Benedicti Levitae. c) (fol. 58) Decretum b. Gregorii pape de libertate monachorum (cap. 15. lib. VIII. ed. Bened. Tom. II. p. 905). d) (fol. 59) epistola domini Gregorii pape VII.:,,Gregorius omnibus archiepiscopis Narbonensi, Gallia, Guasconia Hispaniaque etc." (Jaffé, regest. Rom. pontif. no. 3785. Mansi, coll. concil. 20,622) et decreta Gregorii pape (c. 1 c. 11 synodi Romanae hab. a. 1079. cf. Mansi I. c. p. 509). e) (fol. 60 usque ad finem fol. 150) excerpta ex Ivonis panormia. 2 Civitatem Abrincarum ipse adire non potui, sed vir ill. L. Chancé, bibliothecae praefectus, ea quam ubique in Gallia expertus sum, liberalitate descriptionem codicis mihi misit. 3 De quo codice mihi vir illustr. L. Noël, bibliothecae praefectus, a me litteris rogatus promptissime et benigne pleniorem descriptionem quam quae in catalogo laudato exhibetur, mecum communi

cavit.

pontificum Romanorum, archiepiscoporum Remensium, episcoporum Atrebatensium,,,gesta quibus Atrebatensium civitas sub Urbano Romanae et apostolicae sedis episcopo Cameracensium excusso subiectionis iugo in antiquam reformatur dignitatem." Quas res nec in codice 115, nec in codice 116, nec in codice 109, qui continet Aristotelis de animalibus libros XIX, eiusdem libros de proprietatibus elementorum et de motu cordis, inveni. Attamen non dubito, quin codex 116 idem sit, quem Bethmannus numero 109 designavit, cum ille quoque in duo volumina dividatur neque praeterquam codd. 115 et 116 alii codices, qui collectionem Pseudo-Isidorianam exhibeant, in bibliotheca asserventur. Fortasse illa folia paullo postquam Bethmannus bibliothecam adiit, perierunt, nam ne catalogus quidem bibliothecae (Catalogue des livres manuscrits et imprimés composant la bibliothèque de la ville de Boulogne-sur-mer. Première Partie. Manuscrits [auctore Henrico Adolpho Gérard]. Redigé en 1838. Revisé en 1844. Boulognesur-mer 1844. p. 97 sqq.) earum quarum Bethmannus rerum mentionem facit.1 19) Cod. bibliothecae Carnotensis 67bis membr. saec. X. 4. (bibliothèque de la ville de Chartres). (Cf. Pertz 1. c. p. 386. Catalogue des manuscrits de la bibliothèque de la ville de Chartres [auctoribus Rossard de Mianville et Chasles] imprimé à Chartres en 1840 par Garnier, p. 14.) 20) Cod. eiusdem bibliothecae 140 membr. saec. XI. fol. (Cf. catalog. cit. p. 29.)

21) Cod. bibliothecae Montepessulanae, quae vocatur,,bibliothèque de l'école de médecine de Montpellier" H. 3 membr. saec. XII. exeunt. aut s. XIII. ineunt. duor. voll. fol., non (ut Haenelus 1. c. p. 235 dicit) s. XIV. (Cf. Pertz, Archiv VII. p. 193. Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des départements. Tom. I. Paris 1849. p. 287.) 22) Cod. eiusdem bibliothecae H. 13. membr. saec. XIV. fol., non saec. XII., ut dicitur in catalogo cit. p. 289. (Cf. quoque Pertz 1. c. p. 195.)2 Codd. bibliothecae Rotomagensis (bibliothèque de la ville de Rouen): 23) membr. E. 15/9. saec. XI. 4. (Pertz, Archiv VIII. p. 370.)

24) membr. E. 11/6. saec. XII. fol. (1. c. p. 369).

25) membr. E. 12/7. saec. XII. fol.

26) Cod. bibliothecae Vindocinensis (bibliothèque de la ville de Vendôme) 91 membr. saec. XI. fol.3

B. In bibliothecis Germaniae hi pauci codices inveniuntur:

1 In catalogo librorum manuscriptorum bibliothecae Castrensis (bibliothèque de la ville de Castres) ab Haenelo (1. c. p. 118) publicato invenitur:,,Cod. 2760. Isidori Mercatoris coll. canonum membr. fol." Quem codicem quamquam mihi facultas data erat totam bibliothecam perquirendi, ibi reperire non potui. Nec catalogus bibliothecae a. 1837 manuscriptus et ibidem asservatus eius mentionem facit nec vir illustr. Canet, qui illo tempore novum catalogum conscribebat, notitiam eius habuit. 2 Haenel (1. c. p. 401) mentionem facit codicis bibliothecae Remensis his verbis: „,511. Collectio canonum priscorum conciliorum et epistolarum, decretalium summorum pontificum, collectore Isidoro Mercatore s. IX. membr. 4 (exemplar maximi pretii in quo notae Tironianae)", attamen secundum descriptionem publicatam in Pertzii Archiv VIII. p. 393, ubi codici numeri 513. 510 attribuuntur, non continet Isidori, sed Dionysii Exigui collectionem. Codicem ipse evolvi. Habet signum 513-510, continet fol. 199, et optime scriptus est manu saec. IX. In fol. 1 inveniuntur manu recentiore scripta:,,Collectio canonum priscorum conciliorum et epistolarum decretalium summorum pontificum a Syricio usque ad Gregorium collectore Isidoro mercatore. Cod. saec. IX." Sequuntur fol. 2 praefatio collectionis Hispanae, pauca de canonibus apostolorum priorumque synodorum, principium glossarii cuiusdam. Folia a 13mo usque ad 196mum continent collectionem HadrianoDionysianam, cui additur finis glossarii, et manu recentiore:,,beati Augustini in fin. XV. librorum de sancta trinitate. domine deus noster credimus sine tempore sempiternum." Ultimum folium purum est. In calce fol. 21 et 197i legitur eadem qua totus codex manu scriptum: „liber sancti Remigi.“-3 Codicem ipse non vidi; vir illustr. Carolus Bouchet, bibliothecae praefectus, singulari benignitate descriptionem manuscripti mihi misit.

27) Cod. bibliothecae Bambergensis C. 47 (P. I. 8) membr. saec. X. exeunt. aut saec. XI. ineunt. fol. (Cf. Pertz, leges 2, 28. Jäck, ausführliche Beschreibung der öffentlichen Bibliothek zu Bamberg. Tom. I. [1831] p. 103. Rosshirt, zu den kirchenrechtlichen Quellen des ersten Jahrtausends p. 49 sqq.)

28) Cod. bibliothecae Darmstadtensis magni ducis Hassiae 114 membr. saec. XI., non saec. X. fol. (Cf. Pertz, Archiv VIII. p. 619, et commentatio ab Arminio Wasserschleben publicata in Herzog, Real-Encyclopädie für protestantische Kirche und Theologie Tom. XII. p. 339.) 29) Cod. bibliothecae senatoriae Lipsiensis CCXL. (Rep. II. 8.) membr. saec. XII. fol. (Cf. Catalog. librorum manuscript. qui in bibliotheca senatoria civitatis Lipsiensis asservantur ed. Aem. Guil. Rob. Naumann. Grimae 1838. p. 78.)

30) Cod. eiusd. bibliothecae CCXLI. (Rep. II. 7) membr. saec. XI. fol. (Cf. catal. cit. p. 79.)

31) *Cod. Vindobonensis bibliothecae caesareae 2133 (ol. ius can. 25) membr. saec. XII. exeunt. fol.1

C. In Helvetia asservatur, et quidem

32) in bibliotheca, quae olim fuerat monasterii Sancti Galli (nunc,,Sanct Galler Stiftsbibliothek" vocata) cod. 670 membr. saec. X. fol. (non s. IX., ut dicit Haenelus in catalogo cit. p. 704.)."

D. In bibliothecis Angliae inveniuntur et quidem in bibliotheca Londinensi Musei Britannici:

33) Cod. Cottonian. Claudius D. IX. membr. saec. XII. fol.

34) Cod. Cottonian. Claudius E. V. membr. saec. XII. exeunt. fol. (Cf. Catalogue of the manuscripts in the Cottonian library deposited in the British Museum 1802. p. 197 et 199.)

35) Cod. King's library 9. B. XII. membr. saec. XII. fol. (Cf. Catalogue of the manuscripts of the King's library by Casley. London 1734. p. 171. Pertz, Archiv VII. p. 76.)

36) Cod. King's library 11. D. VIII. membr. saec. XII. fol. (Cf. cat. cit. p. 193.)

37) Cod. King's library 11. D. IV. membr. saec. XV. fol. (Cf. cat. cit. p. 183.)

38) Cod. bibliothecae universitatis Cantabrigensis Dd. I. 10. 11. membr. saec. XIII. ineunt. duor. voll. fol. (Cf. A catalogue of the manuscripts preserved in the library of the University of Cambridge. Vol. I. Cambridge 1856. p. 10.)3

39) Cod. bibliothecae cathedralis Lincolniensis B. 2. 3. membr. saec. XII. exeunt. fol. (Haenel 1. c. p. 801.)

40) *Cod. bibliothecae Thomae Phillips asservatae in villa eius vocata Middlehill (sita prope Broadway in comitatu Worcestershire) 1764. 610. (Cf. Haenel 1. c. p. 856.)

1 Evolvit codicem vir illustr. Fridericus Maassen professor iuris canonici in literarum universitate Gratzensi. 2 Cod. Bernensem a Sinnero (catalog. msc. biblioth. Bernens. Bernae T. I. 1760 p. 5.63.) ita descriptum: „,451. in 4to cod. membr. saec. IX. Anacleti papae de sacerdotibus epistolae quadam" et,, epistolae pontificum Romanorum Anacleti, Evaristi et aliorum de sacerdotibus et episcopis" esse codicem saeculi IX. et X. et in eius primis 8 foliis tantum pauca excerpta epistolarum Anacleti, Evaristi, Alexandri, Syxti I., Telesfori, Vigini, Anicii, Eleutherii, Victoris, Zepherini, vir illustr. L. a Steiger, praefectus supremus bibliothecae Bernensis, a me litteris rogatus summa cum liberalitate mihi respondit. 3 Alterum codicem Cantrabrigensem, cuius mentionem faciunt fratres Ballerinii 1. s. P. III. c. 8. no. 1., reperire mihi non licuit. 4 Quamquam in villam Middlehill me contuleram, tamen codicem evolvere non potui, quum vir illustris Phillips, quem illo tempore ibi commorari mihi Londini dixerant, non adesset neque quemquam cui bibliothecae aperiendae facultas esset, reliquisset.