E. Plures codices in bibliothecis Italiae inveniuntur et quidem maxima pars eorum in bibliotheca Vaticana Romana. Sunt ibidem collectionem PseudoIsidorianam exhibentes:

41) Cod. Vatic. Reginae 1054 membr. saec. XI. fol.

42) Cod. Vatican. 1343 membr. saec. XI. 8. (Cf. Ballerinii 1. c. P. III.

c. 8. no. 2, qui codicem saeculo X. scriptum esse dicunt.)

43) Cod. Ottobon. 93 membr. saec. XI. exeunt. aut saec. XII. ineunt. (Cf. Ballerinii 1. c. P. III. c. 6. §. 5. no. 15, §. 6. no. 22. 23. 25, qui codicem saec. IX. aut X. esse aiunt.)

44) Cod. Vatican. 630 membr. saec. XI. exeunt. aut s. XII. ineunt. fol. (Cf. de Aguirre, collectio maxima conciliorum omnium Hispaniae et novi orbis. Romae 1693. Praef. no. 4. Ballerinii 1. c. P. III. c. 6. §. 5. no. 16 sqq. Arevalo, S. Isidori Hispal. episc. op. omn. Tom. II. Rom. 1797. p. 207 sqq. Camus 1. c. p. 275 sqq. qui omnes codicem saeculo IX. scriptum et maximi pretii esse affirmant.) 45) Cod. Vatican. 629 membr. saec. XII. fol. (Cf. Ballerinii 1. c. P. III. c. 6. §. 5. no. 15, §. 6. no. 28. Arevalo 1. c. p. 244 sqq. p. 607.) 46) Cod. Vatican. 3791 membr. saec. XII. 8. (Cf. Ballerinii 1. c. P. III. c. 6. §. 5. no. 15, §. 6. no. 23 sqq. Arevalo 1. c. p. 207.) 47) Cod. Vatican. 3788 membr. saec. XII. 4.

(Cf. Arevalo 1. c. p. 207.

Ballerinii 1. c. P. III. c. 6. §. 5. no. 15, §. 6. no. 30, qui codicem saeculi
XI. esse dicunt.)

48) Cod. Vatican. 3829 membr. saec. XII. 8.

49) Cod. Vatican. 1344 membr. saec. XIII. ineunt. fol. (Cf. Ballerinii 1. c. P. III. c. 8. no. 6.)

50) Cod. Vatican. 631 membr. saec. XIII. exeunt. fol. (Cf. Arevalo 1. c. p. 207. 218. Ballerinii l. c. P. III. c. 6. §. 5. no. 21, qui codicem saeculo XII. scriptum esse dicunt.)

51) Cod. Vatican. 1340 membr. saec. XIV. fol. (Cf. Pertz, Archiv V. 338. Ballerinii 1. c. P. III. c. 6. §. 6. nọ. 27, c. 7, ubi codex esse saeculi XII. affirmatur.)

52) Cod. Vatican. 4873 chart. scriptus a. 1566. fol. (Cf. Ballerinii 1. c. P. III. c. 6. §. 6. no. 30. Arevalo 1. c. p. 207.)

Alii duo codices Romae inveniuntur, hi:

53) Cod. Valicellanus (bibliothecae ecclesiae,, S. Maria in Valicella" aut,, Chiesa nuova") D. 38 membr. saec. XI. (Ballerinii 1. c. P. III. c. 6. §. 5. no. 15. §. 6. no. 29, qui codicem saeculo X. scriptum esse dicunt. Arevalo 1. c. p. 207.)1

54) Cod. Casanatensis (bibliothecae ecclesiae S. Maria sopra Minerva") D. III. 16 (olim A. II. 14) chart. saec. XV. fol. (Ballerinii 1. c. P. III. c. 6. §. 5. no. 15, §. 6. no. 24. Arevalo 1. c. p. 207.) Praeterea in bibliothecis Italiae asservantur:

55) *Cod. bibliothecae capituli ecclesiae cathedralis Eporediensis 83 membr. saeculi X. exeunt. aut saec. ineunt. XI. 4. (Cf. Pertz, Archiv IX. p. 622.)2 56) Cod. Florentinus bibliothecae Mediceae Laurentianae Plut. XVI. 18 membr. scriptus a. 1490 fol. (Cf. Catalogus codicum latinorum bibliothecae Mediceae Laurentianae, ed. Bandini. Tom. I. Florent. 1774. p. 246.) — Codicem Florentinum pp. praedicatorum S. Marci 182, cuius mentionem faciunt Ballerinii 1. c. P. III. c. 6. §. 5. no. 15, §. 6. no. 26.

1 Codicem Sessorianum (bibliothecae ecclesiae,,S. Croce in Gerusalemme") CCV. collectionem Pseudo-Isidorianam non exhibere ostendi in commentatione in Zeitschrift für Rechtsgeschichte Tom. II. p. 460. 2 Cuius codicis descriptionem vir illustr. D. Detlefsen, philos. Dr., mihi misit.

et Arevalo 1. c. p. 207, neque in illa bibliotheca neque in aliis Florentinis reperi. Verisimile est, codicem Laurentianum ex eo transcriptum esse. 57) Cod. Lucensis bibliothecae canonicorum S. Martini Plut. II. no. 123 membr. saec. XI. fol. (Cf. Mansi 1. p. XIV. Blume, bibliotheca librorum manuscriptorum Italica. Gottingae 1834. p. 70.)

Alium codicem, quo Mansi (7, 382) usus est, non reperi.

58) Cod. tabularii cathedralis ecclesiae Mutinensis Ord. I. no. 4. membr. saec. IX. 8. (Cf. Blume, iter Italicum. Halle 1827. Tom. II. p. 16.) 59) Cod. Montecasinensis no. I. (numer. inter. 663) membr. saec. XI. fol. (Cf. Montfaucon, bibliotheca bibliothecarum manuscriptorum nova. Paris. 1729. Tom. I. p. 219.)

60) Cod. bibliothecae capituli ecclesiae cathedralis Pistoriensis IX. membr. saec. XI. fol. (Cf. Zaccaria, bibliotheca Pistoriensis in duos libros distributa. Aug. Taurinor. 1752. p. 17.)

61) Cod. S. Marci Veneti Zanetti 168 (XCIV. 3) et 169 (LXIV. 3) chart. saec. XV. fol. (Cf. Ballerinii 1. c. P. III. c. 6. §. 5. no. 15, c. 7. Arevalo 1. c. p. 207.)

62) Cod. S. Marci Veneti IV. 47. XCIV. 3. chart. saec. XV. fol. (Blume, bibliotheca p. 16.)

63) *Cod. S. Marci Veneti IV. 48. XCIV. 3. chart. saec. XV. fol. (Blume 1. c.)1

Duo posteriores quin iidem sint ac codices Patavini S. Ioannis in Viridario, quorum Ballerinii (1. c. P. III. c. 6. §. 5. no. 15, §. 6. no. 30) et Arevalo (1. c. p. 207) mentionem faciunt, dubitari non potest, nam in fine codicis IV. 47 legitur: librum hunc canonicis regularibus Lateranensibus in monasterio d. Iohannis baptistae de Viridario Padue D. Petrus Montagnana adscripsit atque donavit 1478“ et in fine codicis IV. 48:,,librum hunc donavit r. D. Iohannes de Lignamine de Padua episcopus Concordiensis congregationi canonicorum regularium Lateranensium in monasterio S. Ioannis in Viridario. Padue 14. ." et quae Ballerinii et Arevalo de codicibus Patavinis afferunt, cum iis rebus quae in codicibus Venetis inveniuntur, concordant.

F. In bibliothecis Hispaniae unum tantum codicem collectionis PseudoIsidorianae reperi:

64) Cod. chart. bibliothecae nationalis Matritensis Ff. 8. saec. XVI. exeunt. aut XVII. ineunt., quum ceteri codices, scilicet cod. Matritensis A. 151, Escorialensis Z. III. 19. Estante 104. Plut. 3. (olim II. 19), Toletanus Cajon XV. no. 16, et ab Haenelo (1. c. p. 945. 985) et a Pertzio (Archiv VIII. p. 771) et ab Arminio Wasserschleben (1. c. p. 347) Pseudo-Isidoriani dicti non illam sed alias canonum collectiones, de quibus amplius disserui in Dove, Zeitschrift für Kirchenrecht Tom. III. p. 123, contineant.

Neque in bibliothecis Portugallensibus quas ipse non adii, codices extare videntur, nam Aemilius Hübner, philos. Dr., mihi amicissimus, in eis qui Isidori Mercatoris collectionem exhiberent codices nullos reperit.

1 Codices Venetos evolvit Ioannes Merkel, amicus defunctus, qui eadem qua semper erga me erat benignitate descriptiones a se factas mecum communicavit.

CAPUT I. DE CODICIBUS PSEUDO-ISIDORIANIS CLASSIS ANTIQUISSIMAE. §. 2. A. Praefatio.

Fratres Hieronymum et Petrum Ballerinios optime de studio fontium iuris canonici et praecipue antiquarum canonum et decretalium collectionum meritos esse, cum omnes consentiant, eorum auctoritatem secuti omnes fere viri docti, qui de collectione Pseudo-Isidoriana scripserunt, codicem Vaticanum 630 vetustissimum praestantissimumque esse affirmaverunt neque rationem habuerunt reliquorum manuscriptorum quorum ipsi fratres Ballerinii magnam partem descripserunt. Fuerunt quidem qui dubitationem afferrent, veluti Wasserschleben (Beiträge zur Geschichte der falschen Decretalen p. 25), Richter (Kirchenrecht 5. Aufl. §. 87); sed cum ipsum codicem non inspexissent neque certas iudicii rationes afferre potuissent factum est, ut adhuc codex ille verum exemplar collectionis Pseudo-Isidorianae habeatur. (Cf. Schulte, kathol. Kirchenrecht T. I. p. 290.)

Quae cum ita sint, cum mihi persuasum sit, non modo non tanti momenti esse Vaticanum illum codicem, sed ne adnumerandum quidem antiquissimis, antequam de singulis codicum classibus disserere instituam, e re videtur esse paucis refutare argumenta, quibus fratres Ballerinii fulti codicem citatum antiquissimum

esse asseverarunt.

Fratres igitur Ballerinii (1. c. P. III. c. 6. §. 5. no. 16) haec de aetate et patria codicis afferunt:

,,Inter hos autem duos Vaticanos integros codices in serie et ordine praecipue sequemur codicem 630. Is enim praeferendus omnino est omnibus, quippe qui non solum est Gallicanus, id est eius regionis, in qua haec collectio concinnata fuit; verum etiam uti antiquissimus omnium laudatur a Montfauconio et cardinali de Aguirre, Gallicanum duo probant: I. notatio recentiori caractere initio scripta: Hic liber spectat ad usum Ioannis episcopi Atrebatensis“; II. epistola Luitardi Venciensis ad Wenilonem Rothomagensem. Antiquissimum vero et ipsi Pseudo-Isidoro supparem declarat catalogus Romanorum pontificum, qui in Leone IV., Benedicto III. et Nicolao I. desinit: ex quo hic codex sub Nicolao I. exaratus agnoscitur, i. e. inter annum 858 et 867, quo quidem tempore documenta huius collectionis ab Hincmaro et aliis Gallis episcopis allegari coeperunt. Hinc idem codex unum e primis eiusdem collectionis exemplaribus habendus: quod ipsum etiam atque etiam confirmant duae appendiculae quorumdam documentorum, quae cum posterioribus curis Pseudo-Isidorus addidisset, in hoc primigeniae collectionis exemplo adiectae sunt in fine; cum in aliis codicibus suo loco insertae inveniantur. Huic ergo codici in constituenda ac describenda eadem collectione quantum prae ceteris sit deferendum, nemo non videt."

Haec quidem fratres Ballerinii.

Iam Gallicanum esse illum codicem ne ego equidem negaverim; exaratum autem eum esse Nicolai I. tempore, hoc mihi illi probasse non videntur. Etenim quod eorum unum est argumentum, desinere catalogum Romanorum pontificum in Nicolao I., ita demum esset magni momenti, si codex nono saeculo scriptus esset. At Hieronymo et Petro, quamquam in iure canonico versatissimi erant, codicum diiudicandorum magna scientia non erat, cum omnes fere codices quos ipse Romae vidi, antiquioris illi aetatis esse affirmaverint, quam re vera sunt. (Cf. §. 1. no. 42. 43. 47. 50. 51. 53.) Quod eis quoque in codicis Vaticani 630 aetate definienda accidit: est enim exaratus manu saec. XI. exeunt. aut XII. ineunt., qua de re mihi codicem examinanti nulla erat dubitatio, praesertim cum etiam amicus Ioannes Merkel vir hac in re multum versatus, qui cum Romae esset, eundem quoque codicem evolvit schedasque suas mecum Romam proficiscente communicavit, de illius aetate idem iudicaret.

Apparet quod fratres Ballerinii velint, ex catalogo pontificum Romanorum colligi nullo modo posse, ac ne id quidem, descriptum esse Vaticanum codicem ex

Decretales Pseudo-Isidor.

b

codice saeculi noni, ille catalogus probare mihi videtur, cum tales catalogi multo ante tempus scripti libri desinentes in compluribus codicibus inveniantur: neque enim solum ex archetypo, sed etiam ex exemplaribus posterioribus transcribi solebant eiusmodi catalogi sine ullis supplementis1.

Aliae rationes, cur codex Vaticamus antiquissimus aut exemplar ex vetustissimo ac vero codice Pseudo-Isidori transcriptus habendus sit, veluti praestantia lectionis, similia afferri non possunt.

Contra in codice Vaticano omittuntur decretalia quaedam (velut epistolae Innocentii I. complures in collectionem Hispanam non receptae) aliaeque res quae in codicibus antiquioris aetatis leguntur, quin etiam appendiculae (synodus V. et VI. papae Symmachi), quarum Ballerinii mentionem faciunt, in codicibus antiquioribus non in fine, sed suo quaeque loco insertae inveniuntur.

Quibus ex rebus iam apparet, codicem antiquissimae classi adnumerandum non esse. Ipsum codicem infra (§. 7) describam. Haec sufficient ad refutandam Balleriniorum opinionem.

Itaque cum cod. Vatic. 630 neque archetypum collectionis Pseudo-Isidori habendum sit neque aliud exemplar extet, quod a Pseudo-Isidoro ipso scriptum esse probabile est, hic mihi ordo orationis instituendus esse videtur, ut primum codices antiquissimos et exemplaria ex eis transcripta dinumerem atque describam; aliam enim viam si ingrederemur, quae fuerit vera collectionis Pseudo-Isidorianae forma non intelligeretur, praesertim cum classis illa vetustissima quam littera A designo, in duas familias dividatur: alteram A1, quae exhibet decretales Romanorum pontificum usque ad Gregorium II. atque concilia usque ad secundum Hispalense, alteram A2, quae decretales tantum usque ad Damasum papam et quidem epistolas uniuscuiusque pontificis in capita perpetua distinctas continet. Quas familias, quamquam multum discrepare videntur, tamen ex uno eodemque exemplari ductas esse nonoque iam saeculo exortas esse, infra (§. 5) probabo.

§. 3. B. De codicibus classi A1 adnumerandis.

Classi A1 hi codices adnumerandi esse videntur:

1) Cod. Mutinens. Ord. I. no. 4. saec. IX.

2) Cod. Parisiens. int. supplem. lat. 840. saec. X.
3) Cod. Carnotens. 67bis saec. X.

4) Cod. Carnotens. 140. saec. XI.

5) Cod. Andegavens. 354. saec. XI.

6) Cod. Vindocinens. 91. saec. XI.

7) Cod. Vatic. reg. 1054. saec. XI.

8) Cod. Parisiens. 3852. saec. XI.

9) Cod. Rotomagens. 15/9. E. saec. XI.

10) Cod. Vatican. Ottobon. 93. saec. XI. exeunt. aut saec. XII. ineunt.

11) Cod. Paris. Sangerm. 366. saec. IX. exeunt.

12) Cod. Parisiens. 3839 A. saec. IX.

13) Cod. Paris. Notre Dame 105. saec. XIII.

14) Cod. Vatic. 3791. saec. XII. exeunt.

15) Cod. Abrincens. 109. saec. XII.

16) Cod. Vindobonens. 2133. saec. XII. exeunt.

17) Cod. Londin. Musei Britann. Cotton. Claudius E. V. saec. XII. exeunt.

18) Cod. Cantabrigens. Dd. I. 10. 11. saec. XIII. ineunt.

19) Cod. Vatic. 1344. saec. XIII. ineunt.

20) Cod. Paris. Sorbonne 729. saec. XV.

21) Cod. S. Marci Venet. IV. 47. XCIV. 3. saec. XV.

1 Cuius rei exemplum affertur cod. Bambergensis, C. 47 (P. I. 8. cf. §. 1. no. 27), in quo eadem manu scripti inveniuntur et catalogus Romanorum pontificum, desinens in Benedicto III. (855-858) et catalogus archiepiscoporum Mediolanensium desinens in Arnulfo (998–1018).

22) Cod. Casanatens. D. III. 16. saec. XV.

23) Cod. Parisiens. 3855. saec. XV.

24) Cod. Londin. Musei Britann. King's library 11. D. IV. saec. XV. 25) Cod. Florent. Laurent. Plut. XVI. cod. 18. saec. XV.

Quamquam singuli codices in iis, quae exhibent, non concordant, e. gr. alii concilia continent, alii omittunt, tamen quin eidem classi adnumerandi sint non dubito. Quod ita se habere melius demonstrare non possum quam singulorum codicum descriptione. Attamen cum Pseudo-Isidoriana collectio multis ex decretalibus et conciliis constare nemo ignoret, mihi ordo codicum describendorum ita instituendus videtur, ut singulas decretales singulaque concilia enumerem, quibus Pseudo-Isidorus collectionem suam composuit, et in singulis indicem, num et quomodo codices illa exhibeant, non ut singulos codices alium post alium recenseam. Nam si sic facerem, nemo qui legeret quae de ultimis codicibus scripsissem memoria retineret, quae disseruissem de prioribus.

I. Omnium codicum, quos enumeravi, certe cod. tabularii cathedralis ecclesiae Mutinensis ord. I. no. 4. s. IX. vetustissimus est. Est codex membr. formae octonariae. Constat ex 17 quaternionibus, quorum primo numerus II, ultimo numerus XVIII inscriptus est, et ex foliis 1311. In ultimo folio alia saec. IX. manu, quam ea qua codex exaratus est, legitur:

„VII. kl. aug. per indictionem quarta decimam feria IV. luna XXV. posuimus fundamenta in capella, quam in tumulo vallis in unito fecimus in habrica in honore sancti salvatoris et sancte Mariae et sancti Iohanni sacrandi tempore domni Karoli tercii imperatoris anno eius imperii secundo.“

Cum haec verba statim post finem codicis manu saeculi IX. scripta sint et indictio XIV. et secundus annus imperii Karoli tercii imperatoris annum 881 indicant, quin codex ante annum 881 exaratus sit, dubitari non potest 2.

1 Quaternio enim octavus non 8, ut ceteri, sed tantum 4 folia continet, et unum folium, in quo finis epistolae Pontiani papae et initium epistolae Urbani papae legebatur, exsectum est. Initio et in fine codicis alia folia adduntur, quae ad eum non pertinent. Initio inveniuntur duo folia quae continent partem missalis cuiusdam s. XI. Sequuntur in quattuor aliis foliis: „Incipit epistola sancti Gregorü pape ad Secundinum servum dei incluso de sacerdotali offitio post lapsum resurgendo in gradum pristinum" (Jaffé 1210) bis scripta et ,,Capitula legis Romanae de libro cundicis Iustiniani excerpta“ (l. 1. 5. C. ad leg. Cornel. IX. 16.). In posterioribus 5 foliis leguntur 1) excerpta decretalium Pseudo-Isidorianarum, quae incipiunt: De accusatione episcopi. Ex decretis Felicis (1.) papae. Si quis episcopus ab istis accusatoribus" etc. 2),,Leudoinus episcopus (mortuus ante a. 898, cf. Ughelli, Italia sacra Tom. II. p. 97 sqq. 100) Teuderico venerabili archimandritae pacem dei quae semper exsuperat omnem sensum. Verbis enim apostolicis nobis quibus ministerium datum est" etc. 3) Oratio in purificationem sanctae Mariae. Quae omnia scripta sunt diversis manibus saec. XI. In fine codicis addita sunt 14 folia. In 10 primis inveniuntur epistolae Felicis II.,,Sacram vestram synodicam" et ,,Gratia vobis et", a Pseudo-Isidoro confictae (Jaffé CLVIII. CLIX), et excerpta synodi Romanae sub Symmacho papa a. 499 habitae (Mansi 8, 230):,,Si quis papa superstite pro Romano“ — „,ut nullus aliter ad episcopatum Romanum deinceps veniat precamur, dictum est Xes. Ut decreta nostra confirmes rogamus, dictum est Xes." Omnia manu s. IX. exeunt. aut s. X. ineunt. exarata. In fol. 11 legitur: Coelestini cap. XXII. „Quae enim sola admonitionis auctoritate non cor.... (rigimus) necesse est per severitatem congruentem regulis vindicemus" (cf. epist. Coelestini I.,, Nulli sacerdotum licet i. f. Jaffé 154) et epistola Leudoini de collatione parrochiae sanctae Mariae facta Georgio archipresbitero indict. XV. id. april. 882 aut 897). Sequuntur fol. 11 et 12 rect. versus a Muratorio (antichità Italiche Tom. III. col. 709) editi: „O tu qui servas armis ista moenia" etc.; „versus Romae. Nobilibus fueras quondam constructa patronis Tu potens falsas vendere reliquias“; „versus de cavenda Venere et vino. Perdidit horrendo Troiam Venus improba bello Sepe manus itidem Bacchus ad arma movet"; fol. 12. et 13. „XLV. Incipit sermo de psalmo sexto"; fol. 13v. versus de sancto Paulo; fol. 14,,VIII. Kal. Novembr. dedimus Udelfredi vicedomino cartulas XV, una cartula de Alderico" etc.; fol. 14 versus de munimentis a Leodino episcopo Mutinensi factis:,,Dum premeret patriam rabies miserabilis istam" etc. (cf. Muratori 1. c. Tom. I. col. 21. 22); deprecatio ad sanctum Geminianum pro fugandis Ungaris: ,,Confessor Christi, pie dei famuli“ (1. c.); formata Leodini episcopi; in fine fol. 14. leguntur: ,,VII. id. aug. data epistola de parte domni imperatoris Vvidoni vesp........... qui vocatur Caspi.. no mittendus ad brix": quae omnia variis manibus saec. IX. exeunt. aut X. ineunt. scripta sunt. Cf. quoque quae scripsi de hoc codice in: Zeitschrift für Rechtsgeschichte Tom. II. p. 464.

b*