dum Hispalense. Praefatio cuius initium est: In nomine domini nostri Iesu Christi incipit praefatio Ysidori Hispanensis episcopi huius libri qui dicitur dieta pontificum vel decreta sanctorum patrum. Ysidorus Mercator servus Christi lectori conservo suo et parens in domino fidei salutem“ invenitur in fol. 12, subiiciuntur epistola Aurelii ad Damasum, rescriptum Damasi, ordo de celebrando concilio, epistola Hieronymi ad Damasum. Sequitur series I decretalium a Clemente usque ad praefationem Nicaeni concilii, praemissisque verbis: „,Incipiunt decreta quedam venerabilium sancte Romane ecclesie apostolorum et primo quedam excerpta ex sinodalibus gestis sancti Silvestri pape" decreta reliquorum pontificum usque ad Gregorium M. omnia eodem modo eodemque ordine quo Londin. cit. prolata sunt. Gregorii M. quoque eaedem epistolae eademque decreta inveniuntur: epistola ad Secundinum, ad Augustinum, synodus, quibus subiiciuntur: decreta Gregorii iunioris, capitula Angilramni quorum inscriptio deest1, decreta Nicolai II., iuramentum Berengarii. Deinde in fol. 144 legitur: „Expliciunt decreta Romanorum pontificum. Incipit liber canonum et pars secunda." Cuius partis initio leguntur: „, prima est synodus“ etc. (tractatus de VI synodis, cf. c. 10. D. XVI.) et adnotatio prima" etc. (c. 11. eod.) usque ad verba:,,vicesima secunda", quibus adscripti sunt numeri XXIII— XXIX, verbaque:,,consilia hispanie, consilium Elibertinum XVIII episcoporum. XXX. Synodus Toletana LXVIII episcoporum". Sequitur: ordo de celebrando concilio, principium praefationis Hispanae:,, canones generalium continentur", excerpta quaedam praefationis Pseudo-Isidorianae, tabula conciliorum, tabula decretalium. quae in collectione Hispana sunt, canones apostolorum. Deinde leguntur concilia a Nicaeno usque ad Hispalense II., sicut in Andegavensi exhibentur, omissa tantum praefatione concilii Bracarensis inter concilia IV. et V. Toletana; tum verba:,,ordo epistolarum vel decretorum pontificum in hoc libro: beati Clementis“ etc. (alia tabula complectens epistolas usque ad Melciadem), ,,sequitur exemplar Constantini imperatoris ad beatum Silvestrum papam, ubi etc., postea prologus ponitur Niceni concilii ibi canones generales cum eodem concilio subsequente quod incipit beatissimo Silvestro" et catalogus provinciarum, qui est in Rotomag., Vatic. 3791., Abrine., Londin. altero, Cantabrig.

XII. Postremo huic classi A1 attribuendus est cod. Florentinus Laurent. Plut. XVI. cod. 18, perg. fol. scriptus a. 1490 a quodam presbytero Martino Antonio, qui litteras saeculi undecimi in eo conscribendo imitatus est. Non integram collectionem, tantum singulas eius epistolas exhibet, inter quas multas alias res, quae non sunt Pseudo-Isidori, inseruit. In fol. 1 legitur epistola Ia Clementis, sed pro additamento a Pseudo-Isidoro conficto, quod in codice deest, subiiciuntur post verba:,,iam que praecepit incipiam“ (c. 20. pr.) duae epistolae: a) „P. episcopus servorum dei venerabilibus fratribus I. Grandensi metropolitano et eius comprovincialibus" et b) „P. episcopus servus servorum dei dilectissimis fratribus episcopis et clericis, duci, nobilibus et populo Venetiae", quas publici iuris feci Paschalique II. papae vindicavi in Zeitschrift für Rechtsgeschichte Tom. II. p. 468. Sequuntur decretales Anacleti, Evaristi, Alexandri, Sixti I., Thelesfori, „, Ygini“, Annicii, Pii, ,, Lotheri", Eleutherii, Victoris, „Rephesini“ (pro,,Zepherini“), Calisti, Urbani, Bontiani“, ceterae omnes usque ad Melciadem, sicut in prioribus codicibus exhibentur, dein: nemo qui scripturas divinas" etc. et exemplar constituti Constantini. Insertis excerptis quibusdam decretorum Stephani I., Gregorii VII., Nicolai I., Gregorii I. adduntur excerpta ex synodalibus gestis Silvestri, decreta ad Marcum, Iulium, Liberium, Felicem II. pertinentia, epistola Iulii:,, Congaudeo", quae

1 In tabula initio codicis posita sic notantur: capitula diversarum sanctionum praesulum sive principum ab Adriano papa Ingelranno episcopo Metensi tradita.“. 2 Legitur in fine codicis manu recentiore scriptum:,,Iohel Theyer senior de Cowper's hill in comit. civit. Glouc. 5o Iulii a. dni. 1653.“ 3 In calce enim codicis legitur: „finis, laus sit Iesu Christo de isto opere finito. Amen. Opus absolutum XI. Kal. April. anno salut. M°CCCC¤LXXXX® per me presbyterum Murtinum Antonium Florentinum. Deo gratias."

Tum ex

exhibetur in Cassiod. hist. trip. lib. IV. c. 29, alia epistola Liberii:,,in nichilum est", ., Leo papa de ieiunio mensis decembris: huius observantiae" (sermo XIX. Leonis M. de ieiunio decimi mensis VIII. inde a c. 2. cf. Op. ed. Ball. Tom. I. p. 59), Liberii epistola: „, Optabile" quae legitur in Cassiod. hist. trip. lib. VII. c. 25, quae omnia eodem ordine (exceptis epistolis quae ex Cassiodoro desumtae sunt, sermoneque Leonis M.) etiam in prioribus codicibus inveniuntur. hibet codex Damasi papae a) epistolam ad Paulinum: ,, per filium meum Vitalem", quam p. XXV. sub no. 991 a enumeravi, b) epistolam quae apud Cassiod. (hist. trip. IX. 15) legitur (cf. supra no. 99 k); c) epistolam Stephani (cf. no. 99 e); d) „professio fidei catholicae quam papa Damasus destinavit ad Paulinum episcopum Antiochenum", non ut in codd. aliis Pseudo-Isidorianis (cf. 99 d), sed ut in collectione Hispana legitur. Tum insertis excerptis ex diversis conciliis et epistolis paparum sine ordine repetitis sequuntur epistolae Sirici duae priores quae in Hispana ceterisque codicibus Pseudo-Isidorianis habentur, et rescriptum Ambrosi aliorumque episcoporum quod extat apud Coustant (epistolae Romanorum pontif. p. 669).

Sequuntur epistolarum Innocentii I. a) quattuor primae collectionis Hispanae, b) epistolae ad Maximum et Severum:,, ecclesiasticorum ", ad Agapitum:,,multa in provincia“, ad Rufum: mora coepiscoporum", ad Florentium: ,, non semel", ad Probum: „, conturbatio", ad Aurelium:,,acceptissimi", ad Iulianam: „,singulare", ad Aurelium de pascha: „, charitatis nostrae", ad Bonifacium: „, ecclesia Antiochena", ad Alexandrum: ,, quam grata mihi", ad Maximianum:,, miramur prudentiam", ad Alexandrum:,,apostolici", ad eundem:,, et onus et honor", ad Laurentium: „diu mirati sumus", epistola familiaris V episcoporum ad Innocentium: ,,de duobus conciliis", rescriptum Innocentii ad eosdem, epistola concilii Milevitani, responsio Innocentis ad idem data, quae omnes leguntur non tamen eodem ordine in codicibus supra descriptis et quarum priores in collectione Hispana, posteriores IV autem in collectione Quesnelliana inveniuntur. Insertis epistola Constantii 2 imperatoris ad Volusianum praefectum urbis edictoque proposito ab eodem Volusiano (quae in nullis aliis Pseudo-Isidorianis 3, sed in collect. Quesnell. c. 19. 20. leguntur) subditur epistola Innocentii I. ad Rufum:,,magna me gratulatio.“

Postremo adiiciuntur epistolae Zosimi, Bonifaci I., Coelestini I. eaedem, quas ceteri Pseudo-Isidoriani codices exhibent.

§. 4. C. De codicibus classi A2 attribuendis.

Codices classi A2 adnumerandi sunt:

1) Cod. Parisiens. 4280 AA. saec. X.

2) Cod. Pistoriens. no. IX. saec. XI.

3) Cod. Lucens. no. 123. Plut. II. saec. XI.

4) Cod. Bamberg. C. 47. saec. X. exeunt. et saec. XI. ineunt.

5) Cod. Valicellan. D. 38. saec. XI.

6) Cod. Eporediens. 83. saec. X. exeunt. aut saec. XI. ineunt.

7) Cod. Sangallens. 670. saec. X.

8) Cod. Darmstadtens. 114. saec. XI.

9) Cod. Vatican. 4873. script. a. 1566.

10) Cod. Matritens. Ff. 8. saec. XVI. aut XVII.

1 In fine epistolae adduntur verba, quae in ceteris codicibus non inveniuntur:,,si quid illud est quod de homine salvator noster suscipere timuit aut si tam vituperabile malum fuit quod ipse suscipere formidavit, quod pavit in homine quod condidit et suscipere in homine vitavit, itaque dominicus homo rationabilis et intelligibilis quod Graeci dicunt neo pos confitendus est.“ 2 In codice Constantino adscribitur, incipit enim, omissa inscriptione:,,imperator Constantinus Volusiano praefecto urbis salutem." 3 Qua ex causa supra (§. 1) hunc codicem ex Florentino S. Marci 182 exscriptum videri asserui, Ballerinii enim (1. c. P. III. c. 6. §. 6. no. 26) in codice S. Marci ut videtur nunc deperdito describendo dicunt:,,nam post Innocentii epistolas addit legem imperatoris Constantii ad Volusianum et ipsius Volusiani edictum.“

11) Cod. Vatican. 3788. saec. XII.

12) Cod. Parisiens. 3854. saec. XII.

13) Cod. Vatican. 629. saec. XII.

14) Cod. S. Marci Venet. IV. 48. XCIV. 3. saec. XV. 15) Cod. Parisiens. Navarre 7. saec. XII. exeunt.

16) Cod. Parisiens. 5141. saec. XIV.

Sunt codices in quorum aliquibus iam Arminius Wasserschleben (apud Herzog l. c.) recte animadvertit tantum decretales a Clemente usque ad Damasum exhiberi et quidem singulas cuiusque pontificis in capita continua distinctas. Attamen nobis qui ipsi omnes codices citatos excepto solo Eporediensi evolvimus accuratius de iis agendum erit, cum persuasum habeamus eos ex eodem exemplari quo codices A1 derivatos esse, quamquam illam Pseudo-Isidorianae collectionis partem quae in eis habetur, diversis sub formis exhibent.

Primum quidem disseram de codicibus sub 1-3 enumeratis:

I. Cod. Parisiens. 4280 AA. membr. 8. saec. X. foliorum 327.

II. Cod. bibliothecae canonicorum cathedralis Pistoriensis no. IX. membr. fol. saec. XI.

III. Cod. bibliothecae canonicorum cathedralis Lucensis no. 123. Plut. II. membr. fol. saec. XI.

Quorum initio hae rubricae leguntur:

Narrationis ordo de pravitate Dioscori Alexandri.

Item beati Simplicii urbis Rome episcopi ad Acacium.

Item exemplum episcopale quod misit ad suprascriptum papam.

Item Felicis episcopi ad Acacium.

Item domus1 Gelasii papae ecclesiae Rome.

Item sancti Gelasii ad Faustum.

Item epistola sancti Gelasii ad Anastasium imperatorem.

Item eiusdem ad Dardanos.

Item eiusdem ad Orientales episcopos.

Item de evitanda communione Acatii.

Item sancti Gelasii ad Eufimium.

Item epistola beati Gelasii ad Succonium episcopum Affrum.

Item eiusdem ad Natalem abbatem."

cui tabulae similem Rosshirtius (zu den kirchenrechtlichen Quellen des ersten Jahrtausends p. 51) iam ex codice Bambergensi (de quo infra) edidit. Sunt tituli documentorum ad causam Acacii spectantium in collectionem redactorum quam fratres Ballerinii in codice Veronensis capituli signato no. 46 repertam in diss. de ant. can. coll. P. II. c. 11. §. 2. descripserunt. Subiicitur catalogus pontificum Romanorum a Petro et quidem in Parisiensi et Pistoriensi usque ad Benedictum III. (855-858), in Lucensi autem adduntur nomina: Nicolai (I. 858 -867), Adriani (II. 867-872), Iohannis VIII. 872-882), Marini (I. 882-884), Agapiti (II. 946-955).

Catalogum praemissis verbis: „,incipiunt tituli praefationis sancti Isidori“ 2 sequitur tabula rubricarum capitum, quibus singulae decretales distincta sunt et quidem ita ut omnes cuiusque papae epistolae numeros capitum continuos, ut in collectione Dionysiana, exhibeant neque numeri initio posteriorum decretalium eiusdem papae positi a numero primo incipiant. Primos ponit tabula titulos praefationis XIV inter eos complectens sub numeris XII et XIII epistolam Aurelii ad Damasum eiusdemque papae rescriptum et sub numero XIV ordinem de celebrando concilio, deinde titulos 85 capitum epistolarum V. Clementis, ceterarumque epistolarum usque ad Melciadem, quae in vetustioribus codicibus A1 exhibentur. Melciadi etiam tituli capitum tractatus de primitiva ecclesia (cum titulis capitum epistolae

1 Sic pro,,tomus" 3 codices laudati habent. — 2 Sic cod. Lucensis. Par. cit.: „Isodori", Pistor.:,,inc. titula praephacionis seti Ysidori."

eiusdem explentes numerum XV) adscribuntur. Sequuntur V tituli capitum, quibus exemplar constituti Constantini imperatoris distinguitur. Deinde exhibentur tituli decretorum a Marco usque ad Damasum papam1.

Post quam tabulam leguntur textus praefationis ceterarumque decretalium in ea indicatarum repetitis numeris titulisque capitum. Praefatio incipit:,,In nomine domini nostri Iesu Christi incipit praefacio sancti Ysidori libri huius cuius hec sunt capitula. Quod compellatur a multis episcopis et reliquis servis dei canonum sentencias in hunum colligere. Isidorus Mercatus servus Christi lectori conservo suo et parenti in domino fidei salutem.“ Sic Paris. laudatus. Pistoriensis et Lucensis legunt:,,Isidori libri huius.“ Mercatus" etiam in Pistor. invenitur, in Lucensi antea legebatur, attamen atramento alii coloris correctum est in: „Mercator".

De modo qualiter codices singulas res exhibeant, haec affero: 1) In Pistor. et Lucens., in altero quidem alia, in altero eadem manu post ultimam epistolam Alexandri inseruntur quaedam de separatione coniugum:,,praeceptam domini est“ etc. (Mansi 1, 645). 2) Exemplar constitutum Constantini non integrum in codicibus invenitur, sed tantum usque ad verba: „,integrae me sanitatis comperi.“ 3) Decretorum Liberi postrema epistola: „,in nichilum" quae in codicibus classi Al adnumeratis post epistolas ad Felicem II. ponitur, cum prioribus decretis Liberii coniuncta est eaque sequitur ita ut Felici Damasi epistolae subdantur. Epistola Ennodii: „ut tradit" (lib. II. ep. 13) et nota consularis: „data XV. Kal. Mart. Beato et Iuliano vv. cc. conss." quae in codicibus classis A1 legi supra dixi, etiam his in codicibus habentur. 4) Damasi decretorum tantum priora quae in codicibus classis A1 sunt, exhibentur: a) ad Paulinum Antiochenum, b) epistola Damasi ad Hieronymum, cui idem quod in codicibus memoratis additamentum subiungitur, c) rescriptum Hieronymi ad Damasum, d),,Item eiusdem papae Damasi ad eundem Paulinum de damnatione quorundam hereticorum", e) epistola Stephani et trium conciliorum ad Damasum papam, f) rescriptum apocryphum Damasi ad eosdem. Post quod in omnibus 3 codicibus ponuntur integri canones Silvestri, Hieronymo adscriptum opusculum de VII gradibus ecclesiasticis ad Rusticum Narbonensem (op. Hieronymi ed. cit. Tom. XI. P. II. p. 157), epistola Gregorii ad Augustinum, cuius initium similis est illi quod Ballerin. 1. c. (P. III. c. 8) ex codice Vat. 1343 publicaverunt. In media hac epistola desinit cod. Lucensis, quam codices Parisiensis et Pistoriensis integram exhibentes ante illam inserunt synodum I. sub Gregorio M. habitam excerptaque quaedam de separatione matrimonii, inter quae similia quaedam prolatis apud Gratianum c. 4. C. XXXV. qu. 2 et 3, c. 22. Č. XXXII. qu. 7, c. 2. C.,XXXIII. qu. 1 leguntur.

Adiicitur in Paris. alia manu saec. XI. ,,iusiurandum contra hereticos" et postremo manu saec. XI. exeunt. aut saec. XII. ineunt. synodus Tolosae a. 1056 habita (Mansi 19, 847), in Pistor. autem variis manibus saec. XI. et XII. adduntur: a) excerptum constitutionis ad Ablavium datae iam initio codicis positum, b) excerpta canonum et decretalium de electione abbatissarum et de clericis superbis, c),,versus de honore sacerdotum“, „de legendi studio",,,de debito septies laude“, „de sancto synodo", d) excerpta variorum conciliorum, quae leguntur in c. 1-20. lib. VI. Burchardi Wormat., e) „de oblatione pro mortuis", f) epistola Gregorii M. ad Secundinum a verbis: nam. sanctitas tua" (Op. ed. cit. II. 968), g) epistola Deusdediti ad Gordianum: „, pervenit“ (Jaffé CCLXXIII. cf. c. 1. C. XXX. qu. 1), h) tituli decretalium pontificum Romanorum inde a Siricio usque ad Leonem M. ipsaeque epistolae a Siricio usque ad Hormisdam secundum collectionem Hadriano

1 Pistoriensis, in quo folia quaedam desunt, tantum inscriptionem tabulae et dein eiusdem posteriorem partem inde a c. 13 decretorum Iulii papae habet. Post finem addit excerptum constitutionis Constantini ad Ablavium datae: ,,Imperator Theodosius. Omnes itaque cause que vel praetorio iure vel civili tractantur negotio episcoporum sententiis terminate perpetua stabilitate permaneant nec liceat ulterius rectractari negotium quod omni sententiis fuerit definitum." (Cf. Hänel, constit. Sirmond. p. 447. Ben. Lev. II. 366, c. 36. C. XI. qu. 1.)

Dionysianam, i) Vigilii duae epistolae (Jaffé 609. 610), k) acta Liberii, Sixti III., Polychromii, Marcellini (cf. Amort, elementa iuris canonici, Aug. Vindelicior. 1757, p. 438 sqq.), 1) tabula conciliorum et decretalium quae extant in collectione laudata.

IV. Codex Bambergensis C. 47. (P. I. 8) membr. fol. saec. X. exeunt. et XI. ineunt. foliorum 149. Est codex compositus duabus ex partibus, quarum prior folia 16 priora, altera cetera manuscripti folia comprehendit. In fol. 1 leguntur eaedem 13 rubricae collectionis decretorum ad causam Acacii spectantium, quae in Paris. 4280 AA, Pistoriensi, Lucensi; deinde sequitur catalogus Romanorum pontificum a Petro usque ad Benedictum III., quem citati quoque codices exhibent, in quo amanuensis omisit Stephanum II. et nomina pontificum Pauli (757-767) Stephanique IV. (768-772) post Stephanum III. desiderata in fine catalogi post Benedictum III. adiecit1. Tum profertur catalogus alter: „,incipiunt nomina episcoporum sanctae Mediolanensis ecclesiae. Anatelon (53—61) sed. annos XIII. ob. VIII. Kal. Octobr." ,,Landulfus" (979-998),,sed. annos XVIII. ob. X. Kal. April. sepultus est ad sanctum Celsum." „Arnulfus“ (998-1018)2,,sed. ann. XIX. m. VIII. d. VI. die V. Kal. Mart. sepultus est ad sanctum Victorem." Ponitur post catalogum tabula titulorum capitum decretalium Pseudo-Isidorianae collectionis cadem quae est in 3 codicibus antea descriptis, subiuncto excerpto constitutionis ad Ablavium datae: omnes itaque causae" cet. Haec omnia eadem manu saec. XI. incuntis et ratione habita catalogi episcoporum Mediolanensium paullo post a. 1018 scripta sunt.

In fol. 17-140 secundae partis codicis exaratae manu saec. X. exeuntis leguntur praefatio Pseudo-Isidoriana (,,in nomine domini nostri Iesu Christi incipit praefatio sancti Isidori huius. I. Isidorus Mercator servus Christi lectori conservo suo et parenti" [sic alia manu „,parens" quod antea erat, correctum] „in domino fidei salutem"), epistola Aurelii ad Damasum, rescriptum eiusdem, ordo de celebrando concilio, epistolae Clementis ceterorumque Romanorum pontificum usque ad Damasum, omnia sicut in aliis codicibus citatis proferuntur exceptis eis, a) quod in epistolis Liberii idem ordo, qui in codicibus A1 servatur, b) quod in textu decretalium numeri quidem fere omnes capitum inveniuntur, sed tituli saepius omittuntur aliique non raro cum annotationibus marginalibus codicis Parisiensis int. supplem. lat. 840 concordantes inveniuntur. Codex postea manu saeculi XI. adhibito altero exemplari Pseudo-Isidoriano correctus est. In margine folii 171, in quo praefatio incipit, leguntur manu saec. XI. scripta:,,istum librum sibi acquisivit Anselmus episcopus" (verisimiliter Anselmus episcopus Mediolanensis 1086-1093 aut Anselmus eiusdem sedis praesul 1097-1101. Cf. Pertz, SS. 10, 102 sqq.)

Decretalibus Pseudo-Isidorianis adiiciuntur eadem manu saeculi X. exeunt. exarata: excarsum ex dictis sanctorum Augustini et Iohannis (scilic. Chrysostomi): Si diligenter adtenditis fratres karissimi per eum qui vivit et regnat in saeculo saeculorum. Amen." et liber Auxilii de ordinationibus a Formoso factis quem Rosshirtius (zu den kirchenrechtlichen Quellen des ersten Jahrtausends p. 63 sqq.) ut ineditum publicavit. (Cf. Richter, Kirchenrecht 5. Auflage p. 77.)

Adduntur variis manibus saec. XI. exeunt.. aut saec. XII.:,,epistola Paschasi papae ad archiepiscopum Mediolanensem“ (Jaffé 1941), cui in codice antea inscriptio erat: Widi monachi ad Haribertum archiepiscopum", homilia Leonis IV. (Mansi 14, 890), excerpta quaedam Gregorii M., Hieronymi, Isidori Hispalensis, quorum priora leguntur in c. 84. pr. §. 1. C. I. qu. 1.

Codicem non saeculo nono scriptum esse, id quod Rosshirtius 1. c. contendit,

1 In tribus foliis formae quadratae postea in codicem et quidem inter catalogum Romanorum pontificum et episcoporum Mediolanensium insertis proferuntur a) donatio Constantini imperatoris scripta manu saec. XI. et b) exaratum alia manu eiusdem saeculi iuramentum fidelium Ottonis (Pertz, Leg. 2, 29). 2 Cf. Pertz, SS. 10, 102 sqq.