Attamen ipse priore in loco initium idem praefationis esse dicit atque ego, cum in appendice ita conceptum legatur:,,Isidorus servus Christi Hectori conservo suo et parenti in domino salutem." Alium codicem Vaticanum, qui hanc praefationem breviorem exhiberet, non reperi. Cum neque fratres Ballerinii (1. c. P. III. c. 6. §. 6. no. 28) huius brevioris praefationis mentionem faciant Faustinusque Arevalo etiam aliis in rebus codicem non satis accurate descripserit, fidem hac in re ei habendam esse non existimo.

Praefationem sequuntur epistola Aurelii ad Damasum, rescriptum Damasi ad eundem, ordo de celebrando concilio. Deinde sequitur praemissis verbis:,,Incipit breviarium canonum apostolorum et primorum a sancto Clemente usque ad Damasum apostolicorum sequens ordinem suum, quorum etiam gesta in hoc opere condita continentur subiectis capitulis suis" tabula alia decretalium:,,I. canones apostolorum XXXVII decretorum Damasi papae epistolae IV"2, cui subiiciuntur tituli canonum apostolorum ceteraque omnia usque ad verba:,, canonibus assumpta esse videntur“, quae inveniuntur in codd. Andegavensi, Carnotensi 140, Par. 3852 et a me edita sunt. Tum ponuntur canones apostolorum, iterum epistola Hieronymi ad Damasum, rescriptum Damasi ad eundem:,,gaudet ecclesia tua" (op. Hieron. ed. cit. Tom. XI. P. II. p. 375). Sequuntur epistolae subditiciae a Clemente usque ad Damasum in sua quaeque capita distincta, ut in Par. 4280 AA, Pistor., Lucensi. Tamen ab iis discrepat: a) quod ante decretales singulorum paparum ponuntur vitae eorum haustae ex libro pontificali, b) quod in epistola ultima Iulii papae pro integris capitulis quae Pseudo-Iulius ex Nicaeno concilio a se allata dicit, tantum initia priorum capitum leguntur, c) Felicis II. decretorum solum priora 12 capita usque ad verba:,,apostolatus et episcopatus in Christo coepit exordium", d) decretis Damasi quae in ceteris huius classis codicibus leguntur, adiiciuntur reliquorum quae in manuscriptis classis A1 exhibentur eae quas supra no. 99 sub h, i, n enumeravi. Sequuntur epistolae reliquorum pontificum Romanorum praemissis vitis singulorum paparum, tamen librarius non omnes, sed tantum has transcripsit:

1) Sirici epistolam primam et (sub nomine Anastasii) tertium collectionis Hispanae,

2) Innocenti I. ad Decentium et

3) Zosimi ad Hesychium, quae inter epistolas eorum in collectione prolatas primae sunt;

4) duas priores Bonifacii I. et

5) primam Coelestini collectionis eiusdem;

6) epistolam subditiciam Sixti III.;

7) Leonis M. tres: ad Rusticum Narbonensem, ad Anastasium Thessalonicensem, ad Nicetam Aquileiensem, quas p. XXVII. sub no. 107 48am, 49am, 50am enumeravi;

8) epistolam Hilarii ad Ascanium: „,postquam litteras", quae est inter eiusdem papae epistolas in collectione Hispana secunda.

9) Simplici epistolas tantum duas illas quas ex collectione Dionysii desumtas in Paris. 3852, Vatic. 1344, Paris. Sorbonne 729 addi supra memoravi.

10) Felicis III. proferuntur decreta eiusdem in collectione Hadriano-Dionysiana exhibita et epistola ad Acacium:,,multarum transgressionum", quae est tertia in collectione Hispana.

1 Dicit (1. c. Tom. I. p. 246) in fol. 115 cod. haberi catalogum Romanorum pontificum usque ad Calistum II., deinde alia manu usque ad Honorium II., quem neque ego neque fratres Ballerinii reperimus. 2 Tractatus de primitiva ecclesia constitutique exemplaris Constantini in tabula mentio non fit. 3,,Ut omnes episcopi qui in quibusdam gravioribus pulsantur vel criminantur causis," ,,Si quis putaverit se a proprio metropolitano gravari," ,,Accusatores et accusationes quas leges saeculi," ,,Nullus episcopus alterius parochianum praesumat retinere", ,,Si quis erga episcopum vel actores aecclesiae se proprium crediderit," Et ceteri alii cap." 4 Post quae verba adduntur:,,Si quis adversus episcopum causam habuerit,",,Si que episcoporum suis fuerit rebus expoliatus,“ „Si que episcopus legitime accusatus. Et ceteri alii.“

11) Gelasi epistola ad episcopos per Lucaniam etc.:,,necessaria rerum" et 12) epistola una Anastasi II. quae in Hispana leguntur.

13) Symmachi synodus prima sola ponitur omissis initio (c. 1:,,beatitudo vestra" usque ad verba:,,Symmachus episcopus ecclesiae catholicae urbis Romae dixit: concilium dilectionis" etc.) et in fine subscriptionibus episcoporum.

14) Deinde proferuntur epistola Hormisdae ad episcopos per Hispanias: „, benedicta trinitas" (VIa epistola collect. Hisp.).

15) Iohannis I. epistola subditicia prima,

16) Felicis IV. epistola apocrypha prima, cuius initium omittitur et quae incipit a verbis:,,scripta sanctitatis vestrae quae ad sedem apostolicam“ etc.

Adduntur ex libro pontificali vitae Romanorum pontificum a Bonifacio II. usque ad Adrianum I., capita X synodi Romae sub Gregorio VII. a. 1078 habitae (Mansi 20, 509), „ordo de discretione penitentiae quem Gregorius papa constituit. Ponunt canones peccantibus de quibusdam etc.— consequi possit sempiterna", quod sciam nondum publicatus, synodus sub Urbano II. Placentiae a. 1095 habita (Mansi 20, 804 sqq.).

XIV. Cod. S. Marci Veneti IV. 48. XCIV. 3. chart. fol. saec. XV. exhibet tabulam titulorum capitum et decretales a S. Clemente usque ad Melciadem praemissis praefatione1, epistola Aurelii ad Damasum, rescripto Damasi, ordine de celebrando concilio, ut codices Paris. 4280 AA, Pistor., Lucens. Postea proferuntur epistolae quaedam Romanorum pontificum a Siricio usque ad Gregorium I., concilia collectionis Hispanae, acta concilii Wormatiensis a. 833 celebrata, epistolae Hormisdae, canones integri Silvestri, excerpta quaedam conciliorum oecumenicorum 2.

XV. Cod. Parisiensis Navarre 7 membr. fol. saec. XII. exeunt. In fol. 1 habentur epistola Damasi ad Hieronymum:,,gloriam" et rescriptum Damasi ad eundem. Proferuntur deinde vitae Romanorum pontificum a Petro usque ad Hadrianum I. (772-795) et tituli capitulorum decretalium Pseudo-Isidorianarum, ut leguntur in codd. Par. 4280 AA, Pistor., Lucens. Sequitur praefatio:,,In nomine domini nostri Iesu Christi incipit praefatio sancti Ysidori libri huius cuius haec sunt capitula. Quod compellatur a multis episcopis et reliquis servis dei canonum sententias in unum colligere ... sidorus peccator3 servus Christi lectori conservo suo et parens in domino fidei salutem", epistola Aurelii ad Damasum, Damasi rescriptum ad eundem, ordo de celebrando concilio. Tum ponuntur ex codicibus classis A1 fere eadem quae in Andegav. et Paris. 3852 leguntur a verbis:,,incipit breviarium canonum' etc. usque ad verba:,,ipsis canonibus assumpta esse videntur", scilicet tabula decretorum: „I. canones apostolorum“ ,,XXXI decretorum Melchiadis papae epistola I.“4, tituli canonum apostolorum, epistola Hieronymi ad Damasum iam fol. 1 prolata, ipsi canones apostolorum. Quos sequuntur decretales a Clemente usque ad Felicem II. eaedem eodemque ordine, adiectis iisdem numeris et titulis capitum qui sunt in Par. 4280 AA, Pistor., Luc., tantum exemplar constituti Constantini, non ut in codicibus citt., sed integrum ut in manuscriptis classis A1 exhibetur.

Ante epistolas Damasi habetur tabula reliquarum decretalium: „I. epistola papae Damasi ad Paulinum Antiocenum episcopum“ „CLXXIX. Cuius supra (scilicet Gregorii M.) ad Secundinum servum dei reclusum "5; proferuntur postea decretales a Damaso usque ad Gregorium M. ceteraeque res quae eas sequuntur usque ad capitula Angilramni, sicut habentur in cod. Paris. Sorbonne 729. Inscribuntur capitula Angilramni:,,incipiunt capitula quae ex Grecis et Latinis canonibus

1 In nomine domini nostri Iesu Christi incipit prefatio sancti Ysidori. Isidorus peccator servus Christi." 2 Haec Iohannes Merkel de codice quem ipse non evolvi notavit. Cum sit recentioris aetatis, haec sufficient. 3 Peccator postea correctus est; num antea fuerit,, mercator" aut,,mercatus" non iam dignosci potest. 4 Tituli conciliorum qui in tabula codicum A1 leguntur, desunt. 5 In cod. Par. Sorbonne 729 huic epistolae numerus CXCI. additur, cum in illo tabula non a Damaso, sed iam a Silvestro incipiat.

d*

et synodis Romanis atque decretis praesulum ac principum Romanorum sparsim collecta sunt et Engilranno Mediomatricae urbis episcopo Romae a beato papa Adriano tradita sub die XIII. Kal. Octobr. indictione nona quando pro sui negotii causa agebatur."

Capitulis Angilramni subiiciuntur epistolae Isidori Hispalensis ad Laudefridum et Masonem, quae etiam in codd. Rotomag., Vatic. 3791, Abrinc., Vatic. 1344, Paris. Sorbonne 729 habentur, tractatus: quo tempore actum sit Nicenum concilium, praefatio Nicaeni concilii in collectione Quesnell. exhibita, concilia Nicaenum, Constantinopolitanum1, Chalcedonense desumta ex collectione Hispana. Tum proferuntur nonnullae sanctiones sparsim collecte actionis prime sancti et magni Chalcedonensis concilii, actio XI. eiusdem concilii, capitula sancti V. concilii Constantinopoli celebrati sub Iustiniano, excerpta VIe synodi Constantinopolitanae, quae omnia etiam in codd. Rotomag., Vat. 3791, Vat. 1344, Sorbonne 729 inveniuntur. In fine codicis habentur catalogus provinciarum et catalogus Romanorum pontificum inde a Petro usque ad Iohannem (VIII. 872-882), Marinum (I. 882-884), Agapitum (II. 946-951), qui exhibentur in cod. Sorb. 729.

XVI. Cod. Parisiensis 5141 membr. fol. saec. XIV. foliorum 263, qui ex codice Navarre 7 transcriptus esse videtur, omnia ut ille exhibet usque ad actionem XI. Chalcedonensis concilii in qua desinit 2.

§. 5. D. Quaeritur quomodo codices classis A1 et classis A2

cohaereant.

Arminius Wasserschleben (Herzog, Encyclopädie Tom. XII. p. 338) qui aliquos codices classi A2 attributos evolvisse videtur, existimat collectionem a Pseudo-Isidoro ipso confictam tantum ex decretalibus a Clemente usque ad Damasum compositam ceterasque res, concilia dico et reliquas epistolas pontificias, ab aliis postea additas fuisse. Cuius opinionis, quamquam hic tantum de codicibus agere mihi proposui, tamen mentionem non facere non potui; nam si ei esset accedendum, dubitari non posset, quin ea forma collectionis Pseudo-Isidorianae, quam exhibent codices A2, alteram codicibus A1 prolatam aetate superaret.

Ex iis quae supra adtuli intelligitur nullos codices saeculi noni classis A2 nobis relictos esse, attamen persuasum habeo iam illo saeculo libros manuscriptos, in quibus tantum decretales a Clemente usque ad Damasum, in eadem capita distinctas quae in codicibus descriptis invenimus, extitisse. Ut Augustinus Theiner (über Ivo's vermeintliches Decret. Mainz 1832. p. 12) et Ludovicus Richter (Beiträge zur Kenntniss der Quellen des canonischen Rechtes. Leipzig 1834. p. 45) iam observaverunt, auctor collectionis Anselmo dedicatae codice quodam PseudoIsidoriano usus est, in quo decretales a Pseudo-Isidoro consutae in singula capita distincta proferebantur. Equidem addere possum, codicem, quem auctor collectionis Anselmo dedicatae excerpserit, fuisse codicem classis A2. Fere omnes enim numeri capitum titulique eorum quae in ea3 inveniuntur, cum numeris titulisque in codicibus A2, velut Paris. 4280 AA, Darmstadt., concordant. Cuius rei tantum haec exempla afferam:

-

1 Post quod concilium proferuntur epistolae et acta de damnatione haeresis Nestorianae, hausta ex gestis concilii Ephesini, epistola Athanasii ad Epictetum (c. 52 coll. Quesnell.), epistolae paschales Theophilí ab Hieronymo translatae (op. Hieronym. ed. cit. Tom. I. p. 583, 561, 611), epistola Hieronymi ad Theophilum (1. c. p. 609). 2 Initium praefationis Pseudo-Isidori est: In nomine domini Iesu Christi incipit praefacio Sancti Ysidori libri huius cuius hec sunt capitula. Quod compellatur a multis episcopis et reliquis servis dei canonum sententias in unum colligere. Isidorus peccator servus Christi lectori conservo suo et parens in domino fidei salutem.“ Inscriptio capitulorum Angilramni ita in codice ita ut in Navarre 7 profertur nisi quod ,, Engilranno" in ,,Engilltranno" corruptum est. 3 Usus sum collectionis Anselmo dedicatae codicibus Mutinensi Ord. II. 2 saec. X. ineunt. et Parisiensi Sorbonne 752 (nunc bibliothecae caesareae) saec. XI. ineunt.

Damasi papae decretalium nihil aliud in collectione Anselmo dedicata legitur quam quod habetur in illis epistolis quas codices A2 proferunt. Citantur enim

Damasi decretorum c. 2. 3 in coll. Ans. ded. VIII. 15. 16; c. 6 in XII. 11; c. 7. 8 in I. 68. 69; c. 9 in I. 39. 59; c. 10 in III. 73 (Sorb. 78); c. 11 in III. 124 (S. 129); c. 12 in III. 150 (S. 156); c. 13 in III. 168 (S. 174); c. 14 in III. 74 (S. 79); c. 16 in III. 133 (S. 138); c. 18 in III. 114 (S. 119); c. 21 in I. 70 et ubi auctor de chorepiscopis agit (lib. II. c. 230-233 sec. cod. Sorb.) nihil ex epistola Damasi de chorepiscopis, sed tantum haec capita affert:

,,c. 230. Concil. Ancirani k. XII. Quod non oporteat corepiscopos clericos ordinare nisi in agris et villulis. Corepiscopis non licere presbiteros aut diaconos ordinare vel litteris in unaquaque parroechia." (c. 12 cit. sec. Dionys.)

,,c. 231. Concil. Neocesari k. XIII. Unde supra. Corepiscopi quoque ad exemplum quidem et formam LXX videntur esse quod erga pauperes exhibent honorantur." (c. 13 cit. sec. Dionys.)

,,c. 232. De eadem re. Concilii (Mut. add. habiti) Ancirae (Mut. Ancira) et Cesarae (Mut. Cesarea) k. XIII. (Mut. add.: ad finem). Vicarii autem episcopis erunt quos Greci corepiscopos vocant - sollicitudinem pauperum offerant." (c. 13. cit. sec. Hisp.)

,,c. 233. Item de eadem re. Concilii habiti apud Regiam k. III. Quod ergo in quibusdam scismaticis recipiendis quod in civitatibus omnino proscribitur." (c. 3 concil. Re

giensis cit.)

Cum iam Richterus (1. c. p. 39 sqq.) contra Theinerum probaverit, ea quae auctor collectionis Anselmo dedicatae ex conciliis posterioribus Damasi decretalibus afferat, ex Pseudo-Isidoro desumta non esse, omnibus his rebus Arminii Wasserschleben sententia valde confirmari videtur. Collectionem enim suam auctor inter annos 883 et 897 composuit et cum exemplari Pseudo-Isidoriano classi A2 adtribuendo usus sit, priores eius classis codices certe iam illo tempore conscriptos fuisse constat et si respexeris nonnullis annis opus fuisse ut collectio Pseudo-Isidoriana a Gallia, ubi ego cum ceteris fere omnibus viris doctis eam compositam fuisse puto, in Italiam propagaretur et ut auctor collectionis Anselmo dedicatae opus absolveret, origo illorum codicum fere usque ad a. 880 referri poAttamen quamquam haec argumenta gravissima videntur esse, in sententiam Arminii Wasserschleben discedendum non est. Ut supra iam probavi, codex Mutinensis qui est classis A1 ante annum 881 exaratus est.

test.

Tum ex praefatione ipsa quam Pseudo-Isidorus operi suo praeposuit apparet, illum non solum decretales a Clemente usque ad Damasum congessisse, ait enim: ,,Deinde quarumdam epistolarum decreta virorum apostolicorum intersedavimus, id est, Clementis, Anacleti, Evaristi et ceterorum apostolicorum quas hactenus repperiri potuimus usque ad Silvestrum papam . subicientes aetiam reliqua decreta praesulum

esse.

Romanorum usque ad sanctum Gregorium". Quae postrema verba demonstrant, a Pseudo-Isidoro seriem epistolarum reliquorum pontificum inde a Silvestro usque ad Gregorium M. in collectionem suam receptam esse neque ratione habita codicum Sangallensis et Darmstadtensis ita intelligi possunt, in postrema parte epistolas a Silvestro usque ad Damasum et tunc solum epistolas Gregorii M. subiectas Cui sententiae si quis obiiciat, certum non esse, illam praefationem ab eodem viro qui falsas decretales contexuerit, operi praemissam esse, huic respondeam: cum praefatio illa primum in Pseudo-Isidorianis codicibus occurrat et exhibeatur in codice Mutinensi ante a. 881 exarato et in Paris. Sangerm. 366, Paris. 3839 A saec. IX. scriptis et partes eius in collectione Anselmo dedicata quoque legantur1, certae rationes sunt afferendae, cur a Pseudo-Isidoro conficta esse non possit, praesertim cum, ut ex fontibus genuinis in editione mea adnotatis apparet, eodem modo quo ceterae decretales consuta sit.

Est quoque alia ratio quae me moveat, ut codicum classi A1 a me adnumeratorum originem remotiorem esse putem. Primi inter omnes Hincmarus archiepiscopus Remensis et Hincmarus Laudunensis episcopus latius fusiusque decretales Pseudo-Isidori citant earumque partes suis scriptis inseruerunt, ita ut ex his intelligi possit, cuiusnam generis codice usi fuerint.

Ex opusculo LV capitulorum Hincmari maioris (c. 24. Op. II, 477): „In cuius praefatione idem Isidorus dicit de apostolorum canonibus quod a quibusdam dicantur apocryphi et plures eos recipiant et sancti patres eorum sententias synodali auctoritate roboraverunt et inter canonicas constitutiones posuerunt. . . . De Nicaeno autem concilio non est ita ut scripsit, sicuti multis auctoritatum testimoniis adprobatur: et quod de pascha ex epistola Theophili protulit, qui ecclesiasticas historias legit, in eodem concilio de pascha cum capitulis ibidem constitutis epistolam conditam reperit. De cuius scilicet Isidori dictis, sed et de epistola Damasi quam suae praefationi supposuit et collectioni praeposuit quaedam possem prolixius ostendere"; et ex capitulis de presbyteris criminosis ab eodem scriptis (c. 21. Op. 1. c. p. 793):,,Scriptum namque est in quodam sermone sine exceptoris nomine de gestis sancti Silvestri excepto quem Isidorus episcopus Hispalensis collegit cum epistolis Romanae sedis pontificum a sancto Clemente usque ad beatum Gregorium, eumdem sanctum Silvestrum decrevisse ut" etc. apparet, praefationem PseudoIsidorianam in codice Hincmari subiunctis epistola Aurelii ad Damasum rescriptoque eiusdem papae collectioni praemissam et iam a. 870, quo Hincmarus opusculum LV capitulorum scripserit (cf. Dümmler, Geschichte des ostfränkischen Reiches. Berlin 1862. T. I. p. 762. 763) partem eiusdem collectionis fuisse. Quin etiam in codice Hincmari Rhemensis Damasi posteriores epistolas subditicias contentas fuisse probatur ex loco epistolae primae Pelagii quem in eodem opusculo allegat (c. 15. l. c. p. 430. 431): „Ait enim idem Pelagius ad episcopos qui iniusta vocatione Ioannis ad synodum Constantinopolim ut decernerent eum universalem vocari constituerunt, de cetero inquiens fratres, super provinciae causa, unde sedem apostolicam dudum consulere voluistis, videtur nobis sufficienter tractatum a sanctis praedecessoribus nostris; sed quia denuo nostram mediocritatem de eadem re interrogare dignum duxistis, scitote certam provinciam esse quae habet decem vel undecim civitates" etc.; et ab Hincmaro iuniore in collectione altera scripta a. 869 (cf. Op. Hincm. Rem. II. p. 354. Dümmler 1. c. p. 763. 764) profertur tota epistola apocrypha Sixti III. (1. c. II. p. 369) maximaque pars epistolae subditiciae Damasi episcopis Italiae directae a verbis:,, relatum est enim ad sedem" usque ad finem (cf. 1. c. p. 337. 338). Eiusdem papae Damasi locum ex epistola de chorepiscopis a verbis:,,illi episcopi qui talia sibi praesumunt" etc. etiam

1 Praefat. c. 3 in coll. Ans. ded. III. 2; c. 5 in III. 29 (cod. Sorb. 34), 183 (S. 189); c. 6 in III. 138 (S. 144); c. 7 in III. 30 (S. 35); c. 8 in I. 9, c. 10 in III. 4 (S. 5); c. 11 in III. 5 (S. 6) exhibetur.