Hincmarus Remensis in opusculo de translationibus episcoporum (c. 16. 1. c. p. 756) affert. Quae omnes epistolae cum in codicibus classis A2 non inveniantur, dubitari non potest, quin classis A1, in cuius codicibus hae decretales exhibentur, sit remotioris aetatis et priores codices eidem adtribuendi iam ante a. 869 in usu fuerint.

Huc accedit, quod sexcenti loci, quos Hincmarus Remensis et Hincmarus Laudunensis in operibus suis ex Pseudo-Isidoro desumpserunt, numquam secundum capita, ut in collectione Anselmo dedicata, citantur, uno tantum excepto loco: dicit enim Hincmarus iunior in responsione ad opusculum LV capitulorum (1. c. II. p. 619):,,Dinoscitur quo tempore Nicaena synodus congregata est, ex excerptis quibusdam synodalibus gestis sancti Silvestri papae in quibus capitulo primo ita continetur, temporibus Silvestri papae et Constantini püssimi Augusti, factum est magnum concilium in Nicaea Bithyniae et congregati sunt regulariter eiusdem Silvestri papae vocatione in idipsum trecenti decem et octo episcopi catholici, et reliqua.“ Haec quidem in capite quod est primum in codicibus classis A2 leguntur, attamen hoc solo loco tali codice Hincmarum Laudunensem usum esse non probatur, cum ut supra dixi epistolas apocryphas afferat, quae in his codicibus non continentur. Tum obiici possit, quod ex ipsis verbis Hincmari non satis dilucide intelligatur, utrum verba ,,capitulo primo" referenda sint ad excerpta Silvestri an ad gesta, i. e. utrum citet caput primum excerptorum an excerpta ex gestorum primo capitulo. Est etiam aliud argumentum gravissimum, quo sententia mea confirmatur. Iam in describendis codicibus classis A1 dixi, decretalibus inde a Silvestro usque ad Gregorium M. tabulam singularum epistolarum suis cuique numeris adiectis praemissam esse. Cuius tabulae numeri in codicibus vetustioribus postea, ubi textus decretalium exhibetur, repetuntur et inscriptionibus earum apponuntur (cf. ed. mea). Sic in Paris. int. suppl. lat. 840 inscriptio excerptis Silvestri additur:,,incipiunt excerpta quaedam ex synodalibus gestis sancti Silvestri papae. Capitulum I." et Hincmarus Laudunensis huc respexit, citans capitulum quod re vera est primum seriei decretalium posteriorum, ut primum capitulum excerptorum Silvestri, cum prima verba eorum afferret.

In Benedicti Levitae capitularium collectionis additamento IV., quod certe ante controversias inter Hincmarum maiorem et iuniorem ortas compositum est, etiam decretales Pseudo-Isidori nullis adiectis capitum numeris citantur, veluti in c. 5:,,ex epistola Stephani papae scripta generalibus omnibus episcopis ", in c. 22: ,,cum qua Nicaena sinodus et decreta Iulii et Simmachi papae et alia sinodica concordant", c. 24:,,ex decretis Iulii papae". Tantum capitibus 8° et 21° praefertur, illi:,,ex decretis Anastasi papae capitulo VI."2 et huic: ex decretis Sixti papae capitulo VIII" Attamen hac re non probatur, auctorem additamenti codice classis A2 usum esse, nam decreta Pseudo-Anastasii in talibus manuscriptis non continebantur et quae sub nomine Anastasii affert, congessit ex Exod. XXIII. 1, Hormisdae ep. 91 c. 2 (sec. Hisp.), c. 13 conc. I. Carth., I Timoth. V. 1, Xysti Pyth. s. 292, Levitic. XIX. 13. 16, Coloss. III. 25, Zach. II. 8, Dan. III. 44. 45, Leon. M. ep. 14 c. 1 (ed. Ball. I. 684), Ps. XXXIII. 14. 15, Hieronymi epistola ad Oceanum de vita clericorum (ed. Vallars. XI. P. II. 371) aut c. 98 lib. I. conc. Aquisgr. a. 816, interpositis quibusdam similibus eis quae leguntur in epistola Pseudo-Pontiani c. 6, Pseudo-Athanasii ad Felicem, Fel. II. pp. c. 12. II., Cornel. c. 3, Sixt. II. pp. c. 8, Anacl. c. 40. Cap. 21 autem additamenti non ex decretis Sixti I., in quorum capite tertio (sec. codd. A2) similia quaedam habentur, sed ex decretis Iulii c. 12 desumtum est, magis enim cum hoc quam cum illo concordat:

1 Videtur scriptum a. 872 aut non multo post, quia in c. 12 de Actardo episcopo Nannetensi legitur:,,donec petentibus clero et plebe provinciae Turonensis et conhibentibus episcopis ad provinciam suam rediit et a pontifice apostolicae sedis in vacante metropoli fuerit incardinatus“ (quod factum est epistola Hadriani II. data exeunte a. 871. Jaffé 2238). – 2 In ed. Knustii (Leg. 2, 147) omittitur: capitulo VI.

Ex his apparet auctori qui additamentum quartum Benedicti collectioni adiecerit, in eis quae capitulis a se allatis inscripserit, fidem habendam non esse, neque ex additamento illo argumenta ad sententiam meam de remotiore aetate codicum classis A1 refellendam repeti posse.

Iam si quod sibi proposuerit Pseudo-Isidorus inspexeris, in meam sententiam discedes. Auctor primis pontificibus Romanis epistolas adfinxit, ut graviore auctoritate confirmarentur quae ipse excogitavit. Ab ipsis autem pontificibus quos auctores decretalium esse voluit, epistolas in capita distinctas non fuisse effugere neminem potuit, qui modice tantum ei collectioni operam dederit; et si PseudoIsidorus ipse decretales in capita divisisset, nihil egisset, nisi ut epistolarum vim auctoritatemque minueret.

Praeterea ipsa distinctio capitum tam imprudenter facta est, ut auctor PseudoIsidorus ipse esse non possit, numeri enim titulique capitum non modo talibus locis apponuntur, quae separari non possunt, sed etiam medias in comprehensiones verborum inseruntur. Cuius rei haec exempla sufficient:

a),,Pontiani c. VI i. f.... Fidelis ergo homo magis diligit audire quae oportet quam dicere quae non oportet.

(c. VII. Unde discernantur filii dei a filiis diaboli.)

Et si quis fidelis est, videat ne mala loquatur aut cuiquam insidias ponat. In hoc ergo discernuntur filii dei et filii diaboli: filii namque dei semper cogitant et agere contendunt etc."

b),,Gai c. II. Paganos et hereticos accusare non posse christianos.

Primum quidem scias paganos et hereticos non posse christianos accusare aut vocem infamationis inferre.

(c. III. Episcopum non accusandum apud iudices seculares.)

Deinde nemo umquam episcopum apud iudices seculares aut alios clericos accusare praesumat.

(c. IV. De episcopo, presbitero aut diachono vel reliquis clericis apud episcopos accusatis.)

Et si quis episcopus, presbiter aut diaconus vel quilibet clerici apud episcopos, quia alibi non oportet a qualibet persona quae rite recipienda est fuerint accusati quicumque fuerit noverit docenda probationis documentis ministranda se debere inferre." c),,Marcelli c. VIII.... Sed his rite peractis suisque omnibus libere dispositis si tum iustae videtur suis respondeat accusatoribus et inducias si ei necesse fuerit accipiat non modicas ut explorare valeat ea que obitiuntur ei, ne aliquando delusus fraude nocen

ter ruat.

(c. IX. Quod non oporteat quemquam iudicare vel dampnare priusquam accusatus habeat legitimos praesentes accusatores.) Quoniam non oportet quemquam iudicare vel damnare, priusquam legitimos habeat presentes accusatores locumque defendendi accipiat ad abluenda crimina. Unde ait propheta: priusquam agnoscas, non iudices quemquam.“ Haec sunt quae me moverunt, ut codicibus classis A1 remotiorem originem quam eis quae classi A2 assignavi vindicarem.

Superest, ut exponam cur duas illas classes ita cohaerere dixerim, ut eadem littera A significari possint. Codices A2 ex eodem exemplari ex quo codices A1

1 Ex capit. Angilramni (cf. c. 3) desumtum c. 31 additum esse non potest, num c. 3 incipit: ,, placuit, ut semper primo in accusatione clericorum fides et vita blasphemantium perscrutetur."

derivatos esse apparet: 1) ex eo quod decretales eodem ordine ponunt, non solum priores sed etiam Damasi, quas quidem eius papae afferunt. Sane in aliquibus codicibus, ut in Par. 4280 AA, Pistor., Lucensi ultima Liberii epistola non ut in codicibus classis A1 post Felicis II. decreta profertur, sed aliis Liberianis subiungitur: attamen verisimile est eum qui decretales in capita distinxerit, ideo ordinem mutasse, quia omnibus cuiusque papae epistolis perpetuos numeros capitum apposuerat, neque praetereundum est quod in Sangall., Bamberg., Darmst., Valicell. illa Liberii epistola ut in codicibus A1 post Felicem II. habetur. 2) Secundum argumentum mihi est, quod in omnibus codicibus et classis A1 et classis A2 eadem additamenta inveniuntur, scilicet in epistola Liberii Ennodii epistola et in epistola Hieronymi ad Damasum additamentum sumptum ex Isidori etymol. lib. I. c. 16. 3) Inscriptiones singularum epistolarum plerumque eaedem pleraeque in duabus classibus codicum exhibentur titulique primi capitis epistolarum in codicibus A2 ex inscriptionibus quas codices A1 habent, formantur. Epistolae secundae Anacleti in Paris. 3852 (A1) et in Bambergensi (A2) et in Par. 4280 AA (A2) inscriptio est:,,Cuius supra ad episcopos Italiae directa. ordinatione episcoporum atque sacerdotum et de fide caeterisque causis", et in Par. 4280 AA capitis primi eiusdem epistolae, scilicet XVIII omnium capitulorum Anacleti, titulus hic est: „, de ordinatione episcoporum atque sacerdotum". In Par. inter suppl. lat. 840 ante epistolas Cornelii profertur:,,incipiunt decreta Cornelii papae: de translatione corporum apostolorum et quibusdam hereticis", titulus autem c. I. in Paris. 4280 AA sic habetur:,,de translatione corporum apostolorum Petri et Pauli facta rogatu nobilissime matrone Lucine“.

De

Quis fuerit ubique vixerit is qui sic decretales in capita distinxerit, de hac re nihil certi affirmari potest, coniici tamen licet, fuisse Italum. Primam enim classis A2 notionem ex collectione Anselmo dedicata habemus, et vetustiores codices ciusdem classis in Italia inveniuntur, ut Epored., Valicell., Pistor., Luc., aut sunt originis Italicae, ut Bamberg.; et Parisiens em 4280 AA in meridionali Galliae parte exaratum fuisse ex concilio Tolosano in fine eius addito apparet. Quibus rebus commotus affirmem, primos codices collectionis Pseudo-Isidorianae qui ex Gallia in Italiam propagati fuerint, non integram collectionem continuisse, et tali codici ab Italo quodam capitum distinctionem insertam esse. Quod etiam epistolis Nicolai I. confirmatur. In epistola enim ad universos episcopos Galliae a. 865 (Mansi 15, 693. Jaffé 2100) decretalium Pseudo-Isidori mentionem fecit, ut Arminius Wasserschleben (Beiträge zur Geschichte der falschen Decretalen p. 7) et Richterus (Kirchenrecht 5. Aufl. p. 85, Note 17) iam ostenderunt egoque infra aliis argumentis usurus probabo; in duabus aliis epistolis, altera ad Rodulfum archiepiscopum Bituricensem a. 864 (Mansi 15, 389. Jaffé 2091), altera ad Arduicum archiepiscopum Vesontionensem a. 865 (Mansi 15, 865. Jaffé 2107), de iure chorepiscoporum nihil eorum quae Pseudo-Isidorus de iis statuit, attulit. Qua ex re apparet codicem Pseudo-Isidorianum Nicolai fuisse classis A2, in quo ut supra dixi epistolae de chorepiscopis a Pseudo-Isidoro confictae non inerant.

§. 6. Cap. II. De codicibus Pseudo-Isidorianis classi B adnumerandis. Huic classi adtribuendi sunt codices:

1) Bononiensis (bibliothèque de la ville de Boulogne sur mer) 115 saec. XII.

2) Bononiensis 116 saec. XII.

3) Parisienis 3853 saec. XII.

4) Parisiensis olim Sancti Victoris 1841 saec. XII.

1 In calce fol. 2 et in fine cod. legitur: „Iste liber est sancti Victoris Parisiensis: quicumque eum furatus fuerit vel celaverit aut titulum deleverit, anathema sit. Amen. Acquisitus per fratrem Iohannem Lamasse priorem (c. a. 1422) dictae ecclesiae S. Victoris Parisiensis.“

5) Vaticanus 631 saec. XIII.

Paucis de singulis codicibus iisque quae in principio eorum habentur praemissis cum eorum omnium eadem sit forma, omnes simul describere licet:

I. Cod. Bononiensis 115 membr. fol. scriptus inter ann. 1145 et 1152, foliorum 297. In principio leguntur: 1),,nomina provinciarum Romani imperii: Italia, Gallia civitas Vinciensium i. e. Ventio"; 2) nomina Romanorum imperatorum: Julius, Augustus Conradus III. Huius tempore scriptus est liber iste“ (1138—1152) [alia manu additur: Fridericus]; 3),,nomina Romanorum pontificum: Petrus — Eugenius (III.). Huius tempore scriptus est liber iste“ (1145-1153). [Posteriore manu addita leguntur nomina inde ab Anastasio IV. usque ad Gregorium IX. 1227-1241.]

II. Cod. Bononiensis 116 membr. duo in volumina fol. divisus, scriptus inter ann. 1154 et 1159, foliorum 305. Exhibetur 1) idem catalogus provinciarum, 2) catalogus imperatorum usque ad Fridericum I., cuius nomini adiicitur eadem manu: ,huius tempore (1152–1190) scriptus est liber iste" [posteriore manu adduntur nomina Henrici VI., Ottonis IV., Friderici II.], 3) catalogus Romanorum pontificum usque ad Adrianum IV. (1154–1159), cui manu posteriore adduntur nomina ceterorum paparum usque ad Bonifacium VIII.

III. Cod. Parisiensis 3853 membr. fol. scriptus inter ann. 1154-1159. foliorum 279. Leguntur in principio codicis iidem 3 catalogi qui in Bonon. 116 omissis tantum additamentis manuum posteriorum. Et Friderico I. et Adriano IV. eadem manus qui catalogos reliquamque codicis partem scripsit, apposuit:,,huius tempore scriptus est liber iste".

IV. Cod. Parisiensis S. Victor. 184 membr. fol. saec. XII. foliorum 262. Initio codicis exhibentur 3 catalogi, ut in ceteris, et quidem catalogus imperatorum usque ad Fridericum I., pontificum Romanorum usque ad Innocentium II. (1130-1143).

V. Cod. Vaticanus 631 membr. fol. in duo volumina divisus saec. XIII. foliorum 469. In principio1 codicis proferuntur tabula contentorum praemissa catalogus provinciarum, idem qui in citatis codicibus, catalogus imperatorum usque ad Henricum IV. (1056-1106), Romanorum pontificum usque ad Iohannem XXI. (1276-1277).

Quibus in omnibus post ea quae enumeravimus exhibetur: 1) pars praefationis collectionis Hispanae:,,quo tempore concilia celebrari ceperunt et de IV conciliis. Canones generalium conciliorum in hoc opere condita continentur", 2) tractatus: ,,item de septem synodis“, 3),,item annotatio synodorum quorum gesta in hoc codice continentur“ 2

Tum praemissis epistolis Aurelii ad Damasum et Damasi ad eundem sequitur praefatio, cuius initium est in duobus Bononiensibus, Paris. 3853:,, Incipit prefatio sancti Isidori sequenti opere. Isidorus Mercator3 servus Christi lectori conservo suo et parenti in domino fideli salutem." In Parisiensi S. Victor. 184 mercator" omittitur, sed intervallum inter verba ,, Isidorus" et ,servus" invenitur, et Vaticanus habet: Isidorus servus Christi. Subiicitur tabula decretalium et conciliorum: ,,I. Ordo de celebrando concilio. II. Canones apostolorum. III. Decreta Clementis pape et martyris“ XXXII. Decreta Melchiadis. XXXIII. De primitiva ecclesia et edictum Constantini. XXXIV. Concilium Nicenum CCCXVIII episcoporum. Fides Gregori iunioris.“ LXXXVI. Concilium Spalense secundum. LXXXVII. Exceptiones ex decretis sancti Silvestri pape. ,,CXX. Decreta Gregori iunioris. CXXI. Liber capitulorum ex diversis conciliis sive decretis Romanorum pontificum 1 Manu s. XIV. tabulae antepositum est:,,Iste liber est reverendissimi patris et domni domni Petri cardinalis Rotomagensis. Ex pluteo VII. in quo canonistae in bibliotheca publica ad sinistrum ingredientibus per portam maiorem bibliothecae apostolicae." 2 Quae duae posteriores res exhibentur etiam in Cod. Lond. Mus. Britann. King's library 11 D. IV. 3 Manu posteriore supra verbum,,mercator" additur,,peccator" in Bonon. 116. 4 Cod. post verba c. 4 praef.,,sub huius voluminis aspectu locavimus" addit:,,quia tempore impio Isidore“ (sic) „presidebat beato Gregorio“, quod in nullo alio codice inveni.

collectorum ab Agilramno Metensi episcopo. CXXII. Item exceptiones ex diversis constitutionibus de rebus ecclesiasticis non alienandis. CXXIII. Item exceptiones de gestis Calcedonensis concilii et Constantinopolitani secundi. CXXIV. Disputatio Liberi papae et Constanti imperatoris.“

Ponuntur deinde praemissis verbis:,,incipiunt canones i, e. regulae ecclesiastice a sanetis patribus constitute et ab Isidoro in unius codicis corpus collecte" ordo de celebrando concilio et canones apostolorum, quorum titulus est:,,incipiunt canones apostolorum per Clementem papam prolati".

Sequuntur decretales a Clemente usque ad Melchiadem, insertisque tractatu de primitiva ecclesia, donatione Constantini integra (ut in codd. classis A1), tractatu: ,,quo tempore actum sit Nicaenum concilium", praefatione concilii Nicaeni ex coll. Quesnell. concilia a Nicaeno usque ad Hispalense II. et quidem eadem quae in codicibus A1 habentur, tantum omittuntur ante concilium I. Carthaginense epistola Aurelii, ante concilium IV. Toletanum praefatio I. concilii Bracarensis, ante concilium IX. Toletanum excerpta quae incipiunt:,,haec sancta synodus“, quae omnia in codicibus A1 inveniuntur.

Post concilia proferuntur decretales a Silvestro usque ad Gregorium M., de quibus haec sunt animadvertenda:

1) Epistolae Liberii et Felicis II., cui in tabula memorata unus titulus praemittitur: XCI. decreta Felicis papae cum epistola Egyptiorum sacerdotum de persecutione hereticorum quibus etiam subiuncta est epistola Liberii papae, quia forsitan post martyrium Felicis de exilio reversus in sedem suam idem papa Liberius eandem scripsit“ eodem ordine, quo in codicibus A1 inveniuntur, ita ut ultima epistola Liberii decreta Felicis II. sequatur. In fine eiusdem epistolae deest epistola Ennodii et dies et nota consularis quae in codicibus A1 habentur. (Cf. p. XXIII. XXIV.)

2) Damasi proferuntur: a) epistola ad Paulinum (cf. p. XXV. no. 99 a.), b),,Synodus Romana sub Damaso papa" (c. 1 epistolae IIa Damasi coll. Hisp. cf. 1. c. d.), c) epistola subditicia Stephani ad Damasum (cf. 1. c. e.), d) rescriptum apocryphum Damasi ad eosdem (cf. 1. c. f.), e) „quod omnes de filio dei et spiritu sancto male sentientes similes sint iudeis et de unitate trinitatis“ (cf. 1. c. g.), f) epistola Damasi,, de corepiscopis et qui idem sint aut si aliquid sint aut nihil" (cf. I. c. h.), g),, item de sacerdotibus qui de ecclesiis suis ad alias migrant ecclesias" (cf. 1. c. i.), h) epistola Damasi ad Illyricos (cf. 1. c. m.), i) epistola subditicia Damasi ad episcopos Italiae (cf. 1. c. n.). Omittuntur igitur epistola Hieronymi ad Damasum, rescriptum Damasi ad eundem, epistola Damasi desumta ex Cass. hist. trip. IX. 15, professio catholicae fidei Damasi (supra 1. c. sub b, c, k, l).

3) Innocenti I. quidem eaedem epistolae proferuntur, quae in codicibus A1, ita tamen ut primum locum obtineant omnes epistolae quae in collectione Hispana leguntur eodemque ordine positae, deinde septem quae ex collectione Quesnell. desumptae sunt, sequantur. Additamentum quod in quibusdam codicibus classis A1 epistolae ad Felicem Nocerinum ex epistola Leonis M. subiungitur (cf. supra p. XXV. no. 102) deest.

4) Leonis M. tantum 39 epistolae in codicibus habentur eaedem eodemque ordine atque in collectione Hispana positae, quae sunt epistolae p. XXVI. no. 107 allatae sub numeris 17, 18, 19, 26–44, 20—25, 45-54, 57. Rescriptum Flaviani (no. 19) et epistola Leonis ad episcopos per Italiam (no. 25) ita ut in codicibus A1 concepta sunt. Epistolae Anatholio directae:,, manifestato“ (cf. 1. c. no. 44) idem atque in Hispana, non idem qui in codicibus A1 finis est. Epistola ad Africanos (cf. no. 51 1. c.) ita ut in editione Merlini, non ut in codicibus citatis profertur, epistolaque de chorepiscopis cum ceteris aliis deest.

5) Gelasi decretorum exhibent: a),,decretum cum LXX episcopis habitum de apocrifis scripturis" (cf. p. XXIX. no. 111 a.), b),,item epistola Gelasi papae ad episcopos per Lucaniam et Siciliam constitutos“: „necessaria“ (cf. 1. c. f.), c) epistolam ad Sicilienses (1. c. g.), d) ad Faustum (1. c. b.), c) ad Anastasium (1. c. c.), f) duas