epistolas quibus in cod. A1 inscriptiones sunt:,,incipiunt rationes reddende" etc. et „incipit de eadem ratione reddenda ad episcopos Orientales" in unum coniunctas sub titulo:,,ad episcopos Dardaniae" (cf. 1. c. d, e).

6) Symmachi decreta eadem quae in codicibus A1 proferuntur, tantum breviores tituli libello apologetico Ennodii et synodis Vae et VIae praemittuntur 1.

7) Gregori M. decreta eadem quae in cod. Paris. int. suppl. lat. 840 leguntur, epistolae duae ad Leandrum, ad Reccaredum, ad Secundinum, ad Theotistam, responsiones ad Augustinum, synodus sub Gregorii I. habita.

8) Deinde sequitur synodus Gregorii iunioris.

Post quae in omnibus codicibus capitula Angilramni proferuntur, quibus inscriptio haec est: ,,Incipiunt capitula collecta ex diversis conciliis sive decretis Romanorum pontificum ab Agilramno 2 Metensi3 episcopo et Adriano pape oblata“, deinde: „,exceptiones ex diversis constitutionibus de rebus ecclesiasticis“ (eaedem quae in codd. A1 post concilium VIII. Toletanum inseruntur), excerpta concilii Calcedonensis et concilii II. Constantinopolitani quae in codicibus A1, velut in Rotomag. habentur, altercatio Liberii et Constanti. In cod. Paris. 3853 nihil amplius additur: in Bononiensi 115 autem subiciuntur versus editi in catalogo citato bibliothecae p. 98, in altero Bononiensi: brevis annotatio librorum huius ecclesiae" (cat. cit. p. 100). In codicibus Par. S. Vict. 184 et Vat. 631 post altercationem exhibetur collectio Hadriano-Dionysiana, cui in Vatic. subiunguntur catalogus provinciarum Gallicanarum, excerpta concilii Chalcedonensis, Sardicensis, epistolarum Gregorii M., versio concilii VI. Constantinopoli sub Agathone papa a. 680 habita (Mansi 11, 195). In fine eiusdem codicis leguntur: „,in hoc corpore continetur sancta VI. synodus gloria individuae trinitatis! scriptus est enim hic codex temporibus domni Sergi sanctissimi ac beatissimi pape et in patriarchio sancte ecclesie Romane ecclesie reconditus, deo gratias. Amen". Quae cum eadem manu quae codicem exaravit, scripta sint, non referenda sunt ad Vaticanum codicem, sed ad codicem concilii Constantinopolitani, ex quo Vaticanus transcriptus est. — Iam quin codices huius classis ex classe A1 derivati sint dubitari non potest. Etenim quae in eis inveniuntur omnia in codicibus classis Al leguntur, quin etiam in his plures decretales aliaeque res afferuntur quae desunt in illis. Probatur etiam ex eo quod in fine codicum B eadem habentur quae in vetustioribus classis A1 et quod catalogus provinciarum qui in horum fine adiiciebatur, in principio illorum positus est.

§. 7. Cap. III. De codicibus Vaticano 630, Audomarensi 189, Lipsiensi no. CCXLI. Rep. II. no. 7, Lipsiensi no. CCXL. Rep. II. no. 8, Montecasinensi no. I. (classis A/B.)

Descriptis codicibus classis A et classis B agendum est de codicibus Vaticano 630, Audomarensi 189, Lipsiensi no. CCXLI. Rep. II. no. 7, Lipsiensi no. CCXL. Rep. II. no. 8, Montecasinensi no. I. Sunt enim codices qui neutri classi attribui possint, nam ex iis quae de prioribus classibus attuli et quae nunc afferam, apparet codices citatos ex codicibus classis A1 deductos esse et ex eis sive similibus classem B ortam esse. Itaque eos codices classis A/B appellem: inter quos Vaticanus 630, Audomarens., Lipsiensis CCXLI. formam exhibent, quae similior est codicibus B, Montecasinensis autem minus a codicibus A abhorret. Cum autem praecipue Vaticano, Audomarensi, Lipsiensi sententia mea confirmetur, eos primo describam.

1 Incipit praefatio Ennodii in libro sequenti“; ,,incipit liber Ennodii sanctae ecclesiae Romanae diaconi contra obtrectationes quartae synodi habitae Romae palmari a Symmacho papa sub Theodorico rege";,,incipit actio quintae synodi CCXVIII episcoporum sub Symmacho papa tempore Theoderici regis";,,incipit sexta synodus Romana sub Symmacho papa habita tempore Theoderici regis die Kal. Octobr." 2 Cod. Par. S. Vict. Angilranno. 3 Vat. 631:

Metense.

I. Cod. Vaticanus 630. membr. fol. duo in volumina divisus, saec. XI. exeuntis aut saec. XII. ineuntis, foliorum 321. Initio codicis invenitur catalogus Romanorum pontificum inde a Petro usque ad Nicolaum I. (858-867), cui manu recentiore subiunctum est:,,hic liber spectat ad usum Iohannis episcopi Atrebatensis.“ Postea priore manu proferuntur annotationes synodorum eaedem quae in codicibus classis B habentur. Ultima earum ducitur usque ad concilium Maticense prolatum sub numero XXI, cui subiiciuntur numeri XXII-XXIX nullis conciliis adiectis, deinde sub numeris XXX-XLVII concilia Hispana inde ab: „, Elibertinum XVIII episcoporum" usque ad:,,concilium Toletanum LVIII episcoporum.“ Deinde sequitur 1) situs diversarum provinciarum (qui etiam in codd. B exhibetur), 2) notitia Galliarum prolata quoque in Vatic. 631, 3) epistola formata Liutadi Vvencensiensis episcopi ad Vvenilonem archiepiscopum Rotomagensem a. 868 (edit. in Notices et extraits etc. Tom. VI. p. 277).

---

His praemissis quae ad collectionem Pseudo-Isidori non pertinent, praefatio Pseudo-Isidori ponitur:,,Incipit praefatio sancti Isidori episcopi libri huius. Isidorus Mercator servus Christi lectori conservo suo et parenti in domino fidei salutem.“ Subiunguntur epistolae Aurelii ad Damasum et Damasi ad eundem, ordo de celebrando concilio, praefatio collectionis genuinae Hispanae. Tum profertur tabula conciliorum: ,,Incipiunt capitula conciliorum Greciae I. concilii trecentorum et octo episcoporum." XLV. Sententiae quae in veteribus exemplaribus conciliorum non habentur, sed a quibusdam insertae sunt. XLVI. Decreta quorundam praesulum Romanorum ad fidei regulam et disciplinam ecclesiasticam constituta. XLVII. Synodus Toletana LXVIII episcoporum". Postea epistola Hieronymi ad Damasum: „gloriam“, cui praeponuntur verba:,,de canonibus apostolorum qui non sint respuendi ut quidam garriunt, sed omni veneratione habendi sunt, sicut haec beati Hieronimi presbiteri et aliorum multorum sanctorum patrum scriptura testatur“, quae etiam in codd. A1, velut in Andegav., Paris. 3852 leguntur1. Deinde exhibentur canones apostolorum quibus eadem quae in codicibus citatis inscriptio est: ,,Incipiunt ecclesiasticae regulae sanctorum apostolorum prolatae per Clementem ecclesiae Romanae pontificem, que ex Grecis exemplaribus in ordine primo ponuntur quibus quam plurimi quidem consensum non praebuere facilem, attamen postea quaedam constituta pontificum ex ipsis canonibus assumpta esse videntur.“. Canones apostolorum excipit prima series decretalium a Clemente usque ad Melchiadem, cuius epistolae subiunguntur: 1) tractatus de primitiva ecclesia et synodo Nicena, et 2) exemplar constituti domni Constantini imperatoris.

Sequuntur concilia a Nicaeno usque ad Hispalense II. Nicaeno quidem praemittuntur tractatus: quo tempore actum sit Nicaenum concilium et praefatio collect. Quesnell., sed non praefatio metrica quae in codicibus quibusdam A1 invenitur. Ante concilium V. Toletanum praefatio concilii I. Bracarensis et ante concilium IX. excerpta:,,haec sancta synodus" etc., ut in codicibus A1 inseruntur, sed epistola Aurel et Mizonii in eisdem concilio I. Carthaginensi praemissa deest. Concilium XIII. Toletanum non ut Ballerinii (1. c. P. III. c. 6. §. 5. no. 20.) dicunt, integrum, sed sola eius praefatio et eadem pars capitis I. quae in codicibus A1 exhibetur.

Praemissis verbis:,,hactenus digestis" etc. ut in codd. cit. profertur tertia pars collectionis, continens ceterorum pontificum Romanorum decretales ab:,, Incipiunt excerpta quaedam ex synodalibus gestis sancti Silvestri cap. I." usque ad Gregorium M. De decretis singulorum paparum haec dicenda sunt:

1) Liberi et Felicis II. epistolarum idem ordo qui in codicibus A1 et B servatur: ultima epistola Liberii ita ut in codicibus B omissis epistola Ennodii, die, nota consulari exhibetur.

1 Rescriptum Damasi ad Hieronymum directum:,,gaudet ecclesia", quod Ballerinii I. c. P. III. c. 6. §. 5 no. 18 in codice inesse dicunt, non profertur. (Cf. quoque Camus, notices et extraits Tom. II. p. 279.)

2) Damasi papae prima epistola est ad Paulinum, quae et in codicibus A et in codicibus B prima profertur. Cui subiungitur haec tabula reliquorum decretorum eiusdem papae:

,,I. Item eiusdem pape Damasi ad eundem Paulinum de dampnatione quorundam episcoporum.

II. Item epistola Stephani archiepiscopi et trium conciliorum ad Damasum papam quod episcoporum summorum negotium ecclesiaticorum cause semper ad sedem apostolicam sint referendae.

III. Item epistola Damasi ad eundem Stephanum et ad concilia Africe quod episcoporum iudicia et maiores causae non aliter quam auctoritate sedis apostolicae sint terminandae. IV. Quod omnes heretici de filio dei et spiritu sancto male sentientes in perfidia iudeorum et gentilium inveniuntur, et de trinitatis unitate.

V. De chorepiscopis et qui idem sint aut si aliquid sint aut nihil.

VI. Item eiusdem de sacerdotibus qui de ecclesiis suis ad alias migrant ecclesias." Sequuntur deinde epistolae tabula indicatae et duae aliae: ad Illyricos et ad Italos, ita ut desint eaedem epistolae quae in codd. B omittuntur. (Cf. p. LIX.)

3) Innocenti I. epistolae eaedem quae in codicibus B exhibentur, ita tamen ut post Anastasi I. et ante Zosimi epistolas legantur tantum priores 23 epistolae ex Hispana collectione exceptae et earum quae ex coll. Quesnell. desumtae sunt nullae nisi epistola concilii Carthaginiensis Innocentio scripta et initium rescripti Innocentii ad idem directi usque ad verba:,,curam geritis quibus providetis ecclesiis sollicitu“, quae leguntur in fol. 215. Sequuntur a fol. 215. decreta Zosimi, Bonifaci I., Coelestini I., Sixti III. et post Sixtum III. proferuntur repetito iterum integro rescripto Innocentii I. ad concilium Carthaginiense cetera quinque decreta eiusdem papae, quae in coll. Quesnell. leguntur.

4) Post quas Innocentii epistolas proferuntur Leonis M. quae in codd. classis B et eodem ordine eademque forma.

5) Etiam in Gelasi epistolis plane cod. Vatic. convenit cum codicibus modo citatis; decreta autem, quibus inscriptiones in codicibus A1 sunt:,,incipiunt rationes" etc. et,,incipit de eadem ratione reddenda" etc., non ut in codicibus B in unam epistolam congesta sunt, sed ita ut in codicibus A1 seiuncta.

6) Symmachi decretorum inter Anastasii et Hormisdae epistolas inseruntur tantum priora: epistola ad Caesarium et synodi quae etiam in collectione Dionysiana inveniuntur. In Gregori M. et Gregorii iunioris decretis exhibendis codex concordat cum codicibus B.

7) Desinunt decreta Gregorii iunioris in fol. 296"; fol. 296. purum exhibetur. Deinde fol. 297 proferuntur libellus Ennodi, synodus quinta, sexta Symmachi, duae eidem adscriptae epistolae ut in codice Par. int. suppl. 840 (A1; cf. p. XXIX. no. 113 e-i).

Subiiciuntur 1) capitula Angilramni:,,ex Grecis et Latinis canonibus et synodis Romanis atque decretis presulum ac principum Romanorum haec capitula sparsim collecta sunt et Angilramno Mediomatricae urbis episcopo Romae a beato papa Adriano tradita sub die tertio decimo Kalendas Octobr. indictione nona quando pro sui negotii causa agebatur"; 2) disputatio imperatoris Constantii et Liberii Romani pontificis; 3) ,,nonnullae sanctiones sparsim collecte actionis primae sancti et magni Calcidonensis concilü“; 4) „de mutatione episcoporum XII. ex libro XII. historiae aecclesiasticae que tripertita vocatur cap. XVIII. et XI. sumpta sunt haec", quae omnia in cod. Rotom. supra §. 3. descripto inveniuntur. Postea additur pars epistolae secundac Pelagii II. a verbis:,,quod enim in canonibus legitur" usque ad verba: extorris sed", quae sunt in prima columna ultimi folii; altera exsecta est.

,, non solum

Iam ex iis quae de singulis rebus in cod. Vatic. exhibitis attuli, apparet, eum et cum codicibus A1 et cum codicibus B cohaerere, itaque non inter codices vetustissimos numerari posse. Sed dicat quispiam: quamquam ipse codex saeculo IX. exaratus non sit, descriptum tamen esse ex vetutissimo exemplari, cum pauciores res quam alii codices contineat et ea, quae in ceteris inveniuntur, postea addita esse

appareat. Cui obiciendum est primum: si aliae gravissimae causae non inveniantur, eis codicibus qui remotioris aetatis sint, fidem habendam esse. Deinde maxima pars eorum quae in Vaticano 630 omissa sunt, solum in vetustioribus exemplaribus extat, non in posterioribus codicibus B, quorum antiquissimus inter a. 1145-1152 scriptus est, itaque hae res a quodam amanuensi in collectionem postea insertae esse non possunt. Quae sententia confirmabitur, si singularum rerum omissarum rationem habueris. 1) Codex Vaticanus ante canones apostolorum tabulam praemisit, non quidem ut codices A1 decretalium priorum et conciliorum, sed tantum conciliorum. Haec tabula conciliorum etiam in codicibus quibusdam collectionis Hispanae invenitur (cf. Ballerinii 1. c. P. III. c. 4. §. 2. Coustant, epist. Roman. pont. praef. p. CXVII.), unde Pseudo-Isidorus ea desumsit. Sed nonne verisimilius est, Pseudo-Isidorum, si ipse tabulam suo operi anteposuerit, eam ita concepisse ut etiam canones apostolorum et decretalium a Clemente usque ad Melchiadem ea comprehenderet? Et tabula quae sola concilia exhibet, ut Vaticani 630, certe non ante canones et decretales, sed post has ante concilia ponenda fuit. 2) Vaticanus exhibet sicut codd. A1 post concilium IV. Toletanum praefationem concilii I. Bracarensis et post Toletanum VIII. excerpta: „,haec sancta synodus", omisit autem epistolam Innocentii Mizoniique positam ante canones concilii I. Carthaginiensis. Quae omnes res in Hispana non leguntur, itaque a PseudoIsidoro additae esse videntur. Iam si duas priores adiecit, verisimile est, etiam epistolam citatam ab illo esse insertam, nam inter ipsos titulos canonesque illius concilii a quodam librario postea interpolatam fuisse nullam habet probabilitatem. 3) Leonis autem decretalium in Vaticano tantum eaedem quae in collectione Hispana proferuntur, attamen in omnibus codicibus A1, qui posteriorem partem collectionis exhibent et quidem in duobus codicibus saec. X. scriptis (Par. int. suppl. lat. 840 et Carnot. 67bis) plures continentur. Quodsi respexeris, etiam hos codices ut Vaticanum ex vetustiore quodam exscriptos esse, certe codici ex quo transcripti sunt, eadem aetas atque ei ex quo Vaticanus profluxit, tribuenda est.

Quae omnia iam Balleriniorum sententiam, Vaticanum codicem inter omnes maximae virtutis auctoritatisque esse, refellunt.

Accedit alia res, quae non contineri in ea antiquissimam formam collectionis probat. Profertur enim, ut supra iam notavi, post ordinem de concilio celebrando praefatio collectionis Hispanae. Quam certe ipse Pseudo-Isidorus non inseruit, nam cum in sua praefatione dicat canones apostolorum, quamquam a quibusdam tamquam apocryphi reiicerentur, operi suo a se ut patrum synodali auctoritate roboratos insertos esse, non potuit ipsis canonibus aliam praefationem anteponere, in qua de iis legitur:,,canones autem qui dicuntur apostolorum seu quia eosdem nec sedes apostolica recipit nec sancti patres illis consensum praebuerunt, pro eo quod ab haereticis sub nomine apostolorum compositi dignoscuntur; quamvis in eis quaedam inveniantur utilia, auctoritate tamen canonica atque apostolica eorum gesta constat esse remota." Qua ex re etiam hoc explicari potest, quid sit, cur Vaticanus plura quae in codicibus A1 inveniuntur, omiserit. Ipse enim amanuensis qui codicem Vaticanum scripsit, aut ille qui exemplar ex quo Vaticanus transcriptus est exaravit, adhibuit codicem collectionis Hispanae, et cum tales res quae in hoc non legebat omitteret, videtur collectionem PseudoIsidorianam secundum Hispanam expurgare voluisse. Quod etiam ex eo apparet, quod in ultima epistola Liberii finem ex epistola Ennodii compositum, de quo dubitari potest, an pars Liberianae epistolae sit, non posuit et Innocentii epistolas eodem ordine qui in Hispana est protulit, postea autem et quidam post Sixtum III. alias ex collect. Quesnell. a Pseudo-Isidoro desumtas inseruit. Quin etiam hac in re primo haesitasse videtur, cum primam eo loco quo epistolas collectionis Hispanae posuit, adiunxerit, deinde in secunda scribenda desierit. Etiam aliis ex rebus probatur, codicem Vaticanum non ea ex causa pauciora exhibere quod

vetustissimus sit, sed quia librarius plura omisit. Tabula, quae in codicibus Al tertiae parti praemittitur, in codice Vaticano deest, in codice autem ex quo exscriptus est, inerat; nam numerus I, qui in tabula excerptis Silvestri additur et in codicibus citatis postea etiam ubi textus eorum profertur, inscriptioni apponitur, etiam in codice Vaticano invenitur, quippe qui ut cod. Paris. inter suppl. lat. legat: „incipiunt excerpta quaedam ex synodalibus gestis sancti Silvestri cap. I.“ Synodi Va et VI Symmachi tantum incuria amanuensis inter decreta eiusdem papae omittuntur, eas enim a Pseudo-Isidoro confictas esse dubitari nequit, cum eodem modo iisque ex fontibus ut cetera figmenta impostoris conflatae sint et omnibus aliis in codicibus suo loco proferantur.

Postremo quo magis quae de codice Vaticano diximus confirmentur, locos quosdam afferam, ut textus Hispanae collectionis, codicum A1, codicum B, codicis Vaticani comparari possit:

Atque haec quidem de codice Vaticano 6301.

II. Cod. Audomarensis 189. membr. fol. saec. XII. ineunt. in duo volum. fol. 176 et fol. 172 divisus initio profert catalogum Romanorum pontificum usque ad Paschalem II. (1099—1118), deinde omnia sicut cod. Vaticanus 630 exhibet, annotationes synodorum, catalogum provinciarum, epistolam formatam Liutadi etc., quin etiam epistolas easdem Innocentii I. ante decreta Zosimi et easdem ante Leonis M. epistolas profert et duas synodos Symmachi et duas eiusdem papae epistolas eodem loco quo codex laudatus eas exhibet, post quas etiam in fine omnes eaedem res usque ad excerptum epistolae Pelagii II. inveniuntur; in eo tantum differt, quod in fine, ubi mutilus non est, excerptum ex Pelagii II. epistola usque ad verba: „,cui si aliquis contradixerit, non solum extorris sed etiam anathematizatus ab ecclesia pellatur" exhibet. De duobus Lipsiensibus pauca dicenda mihi videntur:

III. Cod. Lipsiensis CCXLI. Rep. II. no. 7. membr. fol. saec. XI. foliorum 75, mutilus in principio et in fine et in medio. Erat codex qui collectionem Pseudo-Isidorianam ita ut Vaticanus 630 exhibebat. In duobus prioribus foliis quae sola huius quaternionis supersunt, legitur conc. III. Toletanum a verbis c. 2: ,,ita sit vestrae docibilitatis" usque ad verba: „, quicumque nescire filium dei quae

1 Valde etiam confirmantur ea quae de codicibus A1 et Vaticano 630 dixi, epistola Leonis ad Mauros ab Hincmaro Remensi in opusculo LV capitum c. 5 citata, qua de re lectorem ad §. 13. V. 5. remittimus.