secundum textum composita fuisse videtur, neque iis codicibus, quippe qui posterioris aetatis sint et a manuscriptis vetustioribus hac re differant, fides haberi potest. Etiam in Rotomagensi et Ottoboniano vetustissimam formam exhiberi nego. Tabulam enim librarius in eis quoque secundum textum epistolarum supplevit, quae res eo evidentissime probatur, quod numeros titulorum eosdem qui in Parisiensibus duobus leguntur, retinuit et titulis quos ipse adiecit, numeros non apposuit: tum saltem in Rotomag. tituli pleniores quam in Parisiensibus cum inscriptionibus epistolarum in textu positis concordantes leguntur.

Quibus ex rebus apparet, vetustiorem formam tabulae illam esse, quam codices Parisienses citati proferunt. Quaeritur num illa Pseudo-Isidoro auctori adtribuenda et ei fides talis habenda sit, ut ex ea quas epistolas auctor suae collectioni inseruerit diiudicari possit. Quarum rerum alteram quidem negari necesse est. Tabula ad imaginem eius quae in collectione Hispana exhibetur, confecta est. Initio quidem tituli epistolarum quarundam Pseudo-Isidorianarum praemittuntur, ordo titulorum Leonis ad ordinem epistolarum eiusdem papae in collectione Pseudo-Isidoriana servatum mutatur, inseritur titulus epistolae subditiciae de chorepiscopis, attamen dubitari non potest, quin tabula ita Pseudo-Isidorianae collectioni accommodata plures epistolas ad eam pertinentes omittat. Iam praefatio epistolas usque ad Gregorium auctorem in suam collectionem recepisse dicit, cum tabula etiam brevior quam tabula Hispanae collectionis tantum titulos decretalium usque ad Hormisdam papam exhibeat. Epistolae quoque plures quorundam paparum leguntur in omnibus codicibus, velut Gelasi, Symmachi, quam in tabula numerantur; praetereuntur etiam in illa omnes decretales subditiciae post Damasum inter genuinas prolatae, velut Sixti III., Anastasi I., Felicis IV. etc., quibus in exhibendis fere omnes codices conveniunt. His omnibus perpensis tabulae auctoritas ad eas, quas Pseudo-Isidorus in suam collectionem exceperit, epistolas ab aliis postea illatis discernendas vindicanda esse non videtur.

Hac re si quis priorem quaestionem absolutam censet et tabulam illam PseudoIsidoro abiudicandam esse 2, ex mea quidem sententia tota via errat. Supra (p. LXXIX.) ostendi, tabulam prioris partis a Pseudo-Isidoro ipso compilatam esse. Cum in priore parte tabulam suam iam ad imaginem collectionis Hispanae composuerit, verisimile est, eum eandem collectionem in posteriore parte secutum esse, praesertim cum is qui secundam tabulam fecit, posteriorem Hispanae ante oculos haberet. Ad quam tabulam etiam prioris verba post titulum: „,LXXVIII. Synodus Toletana LXVIII episcoporum" posita:,,deinde sequuntur reliquorum decreta apostolicorum sicut in subsequentibus continetur" (cf. ed. meae p. 26) referenda esse videntur.

At cur Pseudo-Isidorus, obiiciat quispiam, si ipse tabulam composuit, eam rebus postea in ipsam collectionem receptis non accommodavit? Non summa diligentia hac in re egisse auctorem iam ex tabula prima apparet, quam tantum epistolis a Clemente usque ad Melciadem praepositis verbotenus ex collectione Hispana recepit. Simile quid fecit in secunda tabula exhibenda. Anteposuit etiam priores epistolas a se ipso confictas et mutavit ordinem decretalium ex Hispana desumptarum. Itaque quatenus Hispana in hac parte collectionis suae compilanda usus est, tabulam quoque emendavit. Solum eas epistolas, quas aliunde hausit, in tabula sua non enumeravit et ultimos titulos Hispanae omisit. Quod mihi fecisse videtur, quia in fine collectionis tam multas res inseruit, ut hic tabulam paene omnibus in rebus a tabula Hispanae differre necesse esset et quia fortasse cum tabulam componeret adhuc haesitabat, quasnam alias res in aliis collectionibus contentas interpolaret, an ipse novas adhuc confingeret et quonam loco istas proferret. Postea autem collectione tota absoluta tabulam terum mutare omisit.

1 Probat hoc tabula in cod. Par. Navarre 7 proposita, quae a decretalibus Damasi incipit, cum epistolae a Silvestro usque ad Liberium comprehendantur in tabula priore, quae ita ut codices A2 non solum titulos decretalium, sed etiam singulorum capitum earum profert. Ballerinii (cf. diss. cit. P. III. c. 6. §. 6. no. 25).

2 Sic

III. Decreta ad Marcum papam spectantia usque ad epistolas Felicis II. et Liberi ad collectionem pertinere ipsique Pseudo-Isidoro adscribenda esse inter omnes constat, cum ita ut alia priora ex genuinis fontibus quos in editione mea adnotavi consuta sint.,,Excerpta quaedam ex sinodalibus gestis sancti Silvestri papae", uti in manuscriptis proferuntur, habent ipsum Pseudo-Isidorum auctorem; quamquam quidem verbotenus exhibent partes constitutorum Silvestri sive concilii II. Romani sub Silvestro habiti (Mansi 2, 623), tamen constituta ipsa a Pseudo-Isidoro conficta non sunt, leguntur enim integra iam in antiquioribus collectionibus, velut in collectione codicis Colbertini 784. (Cf. Coustant 1. c. app. p. 37. 38. Ballerin. diss. cit. P. III. c. 6. §. 5. no. 20, P. II. c. 6. no. 4. Walter, Kirchenrecht §. 95. Richter, Kirchenrecht 5. Aufl. p. 77.)

De epistolis Liberii duae quaestiones oriuntur. Altera, utrum Pseudo-Isidorus eas ita collocaverit, ut post epistolam Athanasii Aegyptiorumque episcoporum ad Liberium eiusdemque rescriptum ad illos decreta ad Felicem II. spectantia insereret et deinde aliam epistolam Liberii ad,,generaliter episcopos" subiungeret, an omnia tria decreta ad Liberium pertinentia coniunctim protulerit et postea Felicis II. adiecerit. Hic ordo exhibetur in quibusdam codicibus A2, ille in codicibus A1, A/B, B, C. Attamen cum etiam plures codices A2, velut Bambergensis, Valicellanus, Sangallensis, Darmstadtensis aut saec. X. aut XI. (cf. supra §. 4) ultimam epistolam Liberii post decreta Felicis II. collocent, hic ordo a Pseudo-Isidoro institutus esse mihi videtur, praesertim cum in libro pontificali (vit. Liberii c. 2. 4. 5) legeret, post Liberium in exilium a Constantio imperatore missum in eius locum Felicem presbiterum Romanum episcopum ordinatum, deinde autem Liberium ab imperatore revocatum Felicemque de episcopatu eiectum fuisse. Alterum ordinem qui tantum in eis codicibus qui tabulam capitulorum singularum decretalium proferunt invenitur, ideo librarii secuti sunt, ut capitulis Liberii in tabula coniunctim positis textus quoque responderet.

Altera quaestio pertinet ad eandem tertiam epistolam Liberii. Iam supra (§. 3. 4) dixi, in codicibus A1 et A2 in fine eius additam esse epistolam integram Ennodii episcopi Ticinensis (quae est inter epistolas eius 13 libri II.) et postea: data XV. Kal. Beato et Iuliano vv. cc. conss. 66 Quin illam librarius quidam in textum introduxerit, dubitari non potest, nam ea quae in his litteris de ratione epistolarum scribendarum Speciosaque religiosa femina dicuntur, cum rebus a Liberio antea tractatis nullo modo cohaerent. Dies autem et nota consularis num Pseudo-Isidoro adscribendae sint, certo definiri non licet, tamen ab illo confictas esse verisimile est, cum in editione epistolarum Ennodii non inveniantur.

IV. Fusius etiam disserendum est de epistolis Damasi papae.

Prima epistola quam codices Pseudo-Isidoriani exhibent: ,, epistola papae Damasi ad Paulinum Antiocenum episcopum" est eadem quae prima omnium decretalium in collectione Hispana profertur, et ex eadem desumpta.

Sequuntur in codicibus A1 et A2 epistola Damasi ad Hieronymum et rescriptum eiusdem ad Damasum. Quamquam tabula huic parti collectionis praemissa titulos eorum non enumerat, hac ex re, ut iam supra ostendi, concludi non potest, illas postea in collectionem insertas esse. Quin etiam certo scimus, eas iam in codicibus ab auctore collectionis Anselmo dedicatae adhibitis proferri, itaque iam saeculo nono exeunte partes Pseudo-Isidorianae fuisse. Epistolae ipsae in collectione Anselmo dedicata quidem non citantur, attamen cum in c. 15. 16. lib. VIII. sub inscriptionibus:,,Damasi pp. k. II." et,, eiusdem pp. k. III." partes epistolae primae Damasi quae eosdem capitulorum numeros in codicibus A2 habent, et tota epistola Damasi:,,post concilium Nicenum haereticus erit", quod in eisdem codicibus est caput sextum, cum inscriptione: „,Damasi pp. k. VI.“ in c. 11. lib. XII. Anselm. ded. exhibeantur, etiam in codice epistolae duae memoratae inerant, quae in codicibus A2 nobis traditis faciunt cap. IV. et V.

Itaque cum hac in re nihil aliud quam fidem manuscriptorum sequi possimus,

epistolae citatae collectioni Pseudo-Isidorianae vindicandae erunt. Apocryphas illas esse dubium non est (cf. Hieronymi op. ed. cit. Tom. XI. P. I. p. 376 sqq.), sed quaeritur, utrum a Pseudo-Isidoro, an ab alio ante eius tempus confictae sint. Vetustiores fere omnes qui hac de re egerunt, epistolas Pseudo-Isidoro adscripserunt, cf. Blondellus l. c. p. 516. 517. Coustant 1. c. p. 604. Vallarsius (in ed. op. Hieronymi memor. 1. c.), nostraque aetate Knust (L. c. p. 72) et Jaffé (1. c. no. CLXI). Alii, velut Walter, Kirchenrecht §. 95, Richter, Kirchenrecht ed. cit. p. 77, Schulte, Kirchenrecht Tom. I. p. 290 not. 6. eas Pseudo-Isidoro abiudicant ea in re auctoritatem Balleriniorum sequentes, qui in diss. cit. (P. III. e. 6. §. 6. no. 25) eas partes collectionis Pseudo-Isidori non fuisse contendunt. Attamen hoc solum affirmant, quia codicem Vaticanum 630 praestantissimum omnium esse persuasum habebant. Sed hac in re eos erravisse iam supra (cf. §§. 2. 7) ostendi. Quamquam enim de hac re certo iudicari tum demum posset, si cognovissemus aetatem codicum omnium non-pseudo-isidorianorum easdem epistolas exhibentium, tamen equidem in sententiam Balleriniis contrariam discedam. Etenim, quod sciam, in nullo codice collectionis Anselmo dedicatae vetustiore inveniuntur et primo in collectione Pseudo-Isidoriana exhibentur. Tum epistola Hieronymi ad Damasum eodem modo ac ceterae Pseudo-Isidorianae ex genuinis fontibus conflata est, quamvis id saltem concedendum sit, ea quae in fine vetustiorum codicum ex Isidori etymologiis excerpta legantur ad epistolam non pertinere et a librario quodam addita esse 1.

Quartam epistolam quae inscripta est: Item eiusdem papae Damasi ad eundem Paulinum" etc., Pseudo-Isidorus desumpsit ex collectione Hispana, ubi secunda profertur, attamen eam dissecuit et hic tantum priorem partem usque ad verba: non recte habuerit, hereticus est" posuit.

Epistolam Stephani et trium conciliorum Africae ad Damasum scriptam eiusdemque rescriptum ad eosdem Spittlerus (Geschichte des kanonischen Rechtes, Halle 1778. p. 243 sqq.) quidem Pseudo-Isidoro abiudicavit, sed quamquam in codicibus quibusdam Hispanam collectionem exhibentibus inveniuntur (cf. Coustant 1. c. praef. no. 145, Baller. diss. cit. P. III. c. 4. §. 5), tamen aetas eorum saeculum decimum superare non videtur 2. Cum etiam in omnibus codicibus vetustioribus Pseudo-Isidorianis legantur et partes epistolarum repetantur in coll. Anselmo dedicata et Hincmaro Laudunensi, iam nono saeculo confictae erant. Itaque Pseudo-Isidoro iure vindicandae erunt, praesertim cum genus dicendi, fontes in conficiendis epistolis adhibiti, res de quibus in eis agitur nullum alium auctorem, ut iam Knustius (1. c. p. 7) recte animadvertit, quam Pseudo-Isidorum indicent.

Quae sequuntur inscripta: „,quod omnes heretici de filio dei" etc. sunt c. 2 epistolae Damasi secundae in collectione Hispana prolatae, cuius priorem partem Pseudo-Isidorus post epistolam Hieronymi ad Damasum posuit et cui finem adulteratum ex initio secret. III. conc. Lateran. a. 649 haustum addidit.

Epistolam Damasi ad episcopos Numidiae,,de vana superstitione chorepiscoporum vitanda" Blascus (1. c. p. 40) postea in collectionem illatam esse conten

1 Vallarsius 1. c. auctiorem formam epistolae Hieronymi edidit; post ea quae in PseudoIsidorianis habetur, sequuntur enim multa de psalmorum ordine et auctoribus. Quae cum tantum uno in codice legantur, postea addita esse videntur. 2 Dicit enim Coustant 1. c., qui librum suum a. 1721 edidit, codices (scil. Noviomensem, Bellovacensem, Laudunensem) ab annis circiter 700 descriptos esse. Ballerinii (1. c.) non dubitant, quin cod. Vatic. 1341 post collectionem Pseudo-Isidorianam confectam exaratus sit. Quae omnia Henricum Knust (1. c. p. 7) fugerunt, qui dicit:,,Isidorum illas tanquam primitias et praecursores tali codici intulisse et sic viam ad scopum sibi patefecisse, haud immerito dici potest. Hine Coustantius mirari desinat, quod librarius ex falsis mercibus plures non descripserit.“ 3 Scil. c. 7 in coll. Anselmo ded. I. 68, c. 8 in I. 69, c. 9 in I. 39, 59, c. 10 in III. 73, c. 11 in III. 124, c. 12 in III. 150, c. 13 in III. 168, c. 14 in III. 74, c. 16 in III. 133, c. 18 in III. 114, c. 21 in I. 70. 4 c. 8, 9 decret. Damasi in epistola ad Hincmarum Rem. (op. II. 350), in collectione altera etc. (1. c. 362); c. 7, 8 in resp. ad opuscul. LV. capit. (1. c. 623, 624).

Decretales Pseudo-Isidor.

dit: sed equidem eam quoque Pseudo-Isidoro adtribuo, cum non solum in antiquioribus codicibus classis A1 exhibeatur, sed etiam ab Ilincmaro Remensi (cf. §. 5) citetur; Blascus autem eam Pseudo-Isidoro non alia ratione commotus abiudicasse videtur, quam ut sustineret quod de collectione Pseudo-Isidoriana iam saeculo octavo compilata statuerat. Etiam ex eis quae infra de collectione Benedicti Levitae et de chorepiscopis afferam, mea sententia confirmabitur.

Cui epistolae subiunxit Pseudo-Isidorus c. 3 epistolae collectionis Hispanae dissectae titulo praemisso:,,Item de sacerdotibus" etc., deinde: 1) „epistolam Damasi urbis Romane pontificis“, 2) „professionem catholicae fidei quam papa Damasus destinavit ad Paulinum Antiocenum episcopum", 3) epistolam ad episcopos Illyricos, ex Cassiodori hist. trip. lib. IX. c. 15. 16, lib. V. c. 29. repetitas1. Ballerinii (diss. cit. P. III. c. 6. §. 6. no. 25) commoti auctoritate codicis Vaticani 630 priorem epistolam professionemque fidei ad collectionem Pseudo-Isidorianam non pertinere contendunt. Sed cum fides vetustioribus codicibus A1 habenda sit et epistolae in tabula tertiae parti collectionis praemissa memorentur, contraria sententia approbari debet: et verisimile est, Pseudo-Isidorum, qui, ut ipsi dicunt, epistolam ad episcopos Illyricos ex Cassiodoro exceperit, etiam alias inde desumpsisse. Neque obici potest, quod Pseudo-Isidorus eandem rem bis protulit, cum illam professionem etiam epistola secunda ex Hispana repetitam exhibeat. Nam hanc ultimam Pseudo-Isidorus in tres partes dissecuit et epistola Damasi: ,,quoniam apostolicae" solum apud Cassiodorum (lib. IX. c. 15), non in Hispana legitur.

Alteram epistolam ex Cassiodoro haustam ultimamque epistolam Damasi apocrypham ad Pseudo-Isidorum referendas esse, dubitari nequit.

V. De Sirici epistolis tribus ex Hispana desumptis et duabus Anastasi ab auctore ipso conflatis controversia nulla est.

Innocentii 1. epistolas omnes ex Hispana et deinde 7 ex collectione Quesnelliana (c. 6-c. 12) Pseudo-Isidorum excepisse iam Ballerinii (diss. cit. P. III. c. 6. §. 5. no. 20) dicunt. Attamen cum in vetustioribus codicibus A1 quidem eae epistolae omnes et ordine tali ponantur, ut quartam Hispanae 7 Quesnellianae sequantur, illum ordinem a Pseudo-Isidoro institutum fuisse coniici potest; nam si fidem codicis Vaticani 630 ut Ballerinii sequeremur, dicendum nobis esset, PseudoIsidorum unam et dimidiam epistolam ex collectione Quesnelliana aliis decretalibus Innocentii ex Hispana haustis subiunxisse ceterasque ante Leonis M. epistolas tali enim ordine in codice memorato proferuntur (cf. p. LXII.) collocasse.

Haec generatim de decretalibus Innocentii I., quas Pseudo-Isidorus in collectionem suam recepit. Restat tantum ut pauca de epistola ad Felicem data quae est IVa in codicibus A1, et de epistola ad Aurelium episcopum (XXa 1. c.) dicam.

Alteri in omnibus codicibus vetustioribus adiungitur pars epistolae Leonis quae extat in edit. Baller. tom. I. p. 1163 sqq. (cf. §. 3 no. 102). Cum nullo modo cum epistola Innocentii cohaereat, opinari licet, eam errore librarii cuiusdam iam in codices remotioris aetatis introductam fuisse.

Alteram Coustant (1. c. p. 932) a Pseudo-Isidoro conflatam esse contendit. Quam sententiam iam Ballerinii (1. c. P. III. c. 4. §. 2 i. f.) refutaverunt demonstrantes, eam quoque in codicibus vetustioribus collectionis Hispanae contineri neque ex nota consulari concludi posse falsam eam esse. Discedendum igitur est in eorum sententiam, praesertim cum etiam codices, secundum quos editio Matritensis collectionis Hispanae exarata est, epistolam proferant 2.

VI. In decretalibus Zosimi, Bonifacii I., Coelestini I., in quibus omnes codices vetustiores Pseudo-Isidoriani collectionem Hispanam sequuntur, morari opus non

1 Professio quidem catholicae fidei etiam in collect. Quesnell. (ed. Ball. p. 400) exhibetur, attamen ex textu eiusdem et Cassiodori c. 16 lib. IX. et meae editionis comparato apparet, Pseudo-Isidorum illam, sicut ceteras duas epistolas, ex Cassiodoro desumpsisse. 2 Knust 1. c. p. 3. Balleriniis quoque assentit.

est, neque de epistola Sixti III., quam a Pseudo-Isidoro consutam esse inter omnes constat, amplius disserendum. Accedam igitur ad epistolas Leonis M.

Cum auctoritatem codicis Vaticani 630 in constituenda prima forma collectiouis non sequar, etiam hic sententiae fratrum Balleriniorum mihi repugnandum est qui censent: Pseudo-Isidorum tantum XXXIX decretales collectionis Hispanae excepisse. Plures enim in codicibus saeculi X. exhiberi supra (§. 3) ostendi, itaque statuendum est, illas ab initio ad collectionem pertinuisse. Huc accedit quod omnes epistolae non in Hispana exhibitae excepta una sola leguntur in collectione Quesnelliana (epistolae 2-5 supra §. 3. no. 107 enumeratae in c. 56. c. 57. c. 68. c. 69. ep. 6-9 in c. 79-82, ep. 10. 11 in c. 88. 89, ep. 12—16 in c. 92-96) ex Pseudo-Isidorus, qua qua de re omnes consentiunt, decretales Innocentii I. in Hispana prolatas auxit. Hoc saltem concedendum est, Pseudo-Isidorum in decretalibus falsis conficiendis nulla earum epistolarum ut fonte usum fuisse, sed hac ex causa epistolae ex collectione Quesnelliana desumtae priori collectionis formae abiudicari non possunt. Sunt enim etiam epistolae ex Hispana exceptae, quas in consuendis suis statutis non adhibuit1 (velut epistola ad Martianum aug.:,, tatem fidei christianae" 2, ad Theodosium aug.:,, omnibus quidem vestrae", ad Pulcheriam aug.:,,quod semper" et sententiis aliarum epistolarum usus est, quas neque in collectione Hispana neque in collectione Quesnelliana invenit nec in sua collectione repetiit, cuius rei haec afferri possunt exempla:

1) Lib. c. 1.

Olim ab initio tantam percepimus a beato Petro apostolorum principe fidutiam ut habeamus auctoritatem, pro universali aecclaesia al rectam defendendam fidem, quatenus nulli liceat statum sanctae aecclaesiae commovere al lesionem recte credentium absque suo pericalo honoris. (Cf. quoque Zeph. 10, Dionys. 2, Bonif. II. pp. ep. 1.)

puri

Leon. ep. ad Theod. aug. (ed. Ball. 1, 907).

Olim et ab initio in conciliis celebrandis tantam nos percepimus a beato Petro apostolorum principe fiduciam, ut auctoritatem habeamus ad veritatem pro nostra pace defendendam, quatenus nulli liceat sic eam munitam in aliquo commovere, dum repente laesio

removetur.

2) Rescriptum Flaviani episcopi Constantinopolitani ad Leonem M. extat quidem inter epistolas a Pseudo-Isidoro ex collectione Hispana desumptas (cf. §. 3. no. 107. ep. 19a, Hisp. p. 51, ed. Ball. no. 22. p. 758) eoque usus est PseudoIsidorus:

Telesf. c. 4.

Tales enim membra sunt diaboli qui sursum atque deorsum pervolans quaerit, quod al. quos) possit occidere (add. aliqui cod.: quos possit superare (alias: separare]), quos possit devorare. Propter quam rem vigilandum est etc.

Anastas. I. pp. ep. 1. ... Sunt ergo quidam eorum veste sua oves significantes, interius vero lupi rapaces existunt quos iuxta veritatis vocem ex fructibus eorum debemus cognoscere. Quando autem ceperint assumere impietatem illud quod hoccultabitur in illis, aperitur et dolus omnis fit omnibus manifestus. Inveniuntur quoque infirme fidei homines et qui divinas lectiones schnt, secum eos in perditionem precipitant, dissipant enim et vituperant patrum disciplinas et relinquunt sanctas scripturas ad suam perditionein: quos ut praedictum est — debe

mus providere et ab his multum cavere, ne in malitia sua aliqui occupati concidant de sua infirmitate.

Rescript. Flaviani (Ball. 1. c.).

sursum enim atque deorsum pervolans quaerit, quos possit occidere, quos possit superare, quos possit devorare." Propter quam rem vigilandum est etc.

Rescript. Flav. (1.c. p. 759).

Sunt quidam veste sua oves significantes, interius autem lupi rapaces: quos ex fructibus eorum debemus agnoscere. Isti prima fronte videntur esse de numero nostro, sed non sunt de numero nostro. Si enim de numeronostro fuissent, nobiscum mansissent. Quando autem coeperunt assumere impietatem quod prius occultabatur in illis, aperitur et dolus omnis fit omnibus manifestus. Inveniuntur autem infirmae fidei homines et qui divinas lectiones nesciunt et secum eos in perditionem praecipitant, dissipantes et vituperantes patrum disciplinas et relinquentes sanctas scripturas ad suam ipsorum perditionem: quos debemus praevidere et a quibus multum vacare, ne in sua militia aliqui occupati concidant de sua firmitate.

1 Cf. infra §. 15. - 2 No. 21 int. ep. Leon. §. 3 no. 107 enum., no. 130 in ed., Ball. 1, 1256,

no. 58 Hisp.

3 No. 33 (§. 3. 1. c.), no. 69 ed. Ball. 1, 1005, no. 45 Hisp. 4 No. 36 (§.3.1. c.), no. 79 ed. Ball. 1, 1035, no. 48 Hisp.