porum more, volvi et circumagi sæpius concessum fuit. Atque hæc præclara, in re nautica atque orbe perlustrando, felicitas, de ulterioribus etiam progressibus et augmentis scientiarum, spem magnam facere possit; præsertim dum divino videatur consilio esse decretum, ut hæc duo coæva sint: sic enim Daniel propheta, de novissimis temporibus verba faciens, prædicit," Plurimi pertransibunt, et augebitur scientia;" quasi pertransitus sive perlustratio mundi atque multiplex augmentum scientiarum eidem seculo destinarentur: sicut magna ex parte jam completum videmus; quandoquidem tempora nostra, duabus illis prioribus doctrinarum periodis, aut revolutionibus (alteri apud Græcos, alteri apud Romanos) eruditione non multum cedant, eas vero in aliquibus longe superent. CAPUT UNDECIMUM. Partitio historiæ ecclesiasticæ in ecclesiasticam specialem, historiam ad prophetias, et historiam Nemeseos. HISTORIA ecclesiastica in genere, easdem fere cum historia civili partitiones subit. Sunt enim chronica ecclesiastica, sunt vitæ patrum, sunt relationes de synodis, et reliquis ad Ecclesiam spectantibus. Proprio vero nomine, recte dividitur in historiam ecclesiasticam (generis nomine servato) et historiam ad prophetias, et historiam Nemeseos sive providentiæ. Prima Ecclesiæ militantis tempora et statum diversum memorat; sive illa fluctuet, ut arca in diluvio; sive itineretur, ut arca in eremo; sive consistat, ut arca in templo: hoc est, statum Ecclesiæ in persecutione, in motu, et in pace. In hac parte, defectum aliquem non invenio, quin supersunt in illa complura potius quam desunt: illud sane optarem, ut massæ tam prægrandi virtus quoque et sinceritas narrationum responderent. Secunda pars, quæ est historia ad prophetias, ex duobus relativis constat, prophetia ipsa, et ejus adimpletione. Quapropter tale esse debet hujus operis institutum, ut cum singulis ex Scripturis prophetiis eventuum veritas conjungatur; idque per omnes mundi ætates, tum ad confirmationem fidei, tum ad instituendam disciplinam quandam et peritiam in interpretatione prophetiarum, quæ adhuc restant complenda. Attamen in hac re, admittenda est illa latitudo, quæ divinis vaticiniis propria est et familiaris; ut adimpletiones eorum fiant et continenter et punctualiter: referunt enim auctoris sui naturam; Cui unus dies tanquam mille anni, et mille anni tanquam unus dies:" atque licet plenitudo et fastigium complementi eorum, plerunque alicui certæ ætati vel etiam certo momento destinetur; attamen habent interim gradus nonnullos et scalas complementi, per diversas mundi ætates. Hoc opus desiderari statuo, verum tale est, ut magna cum sapientia, sobrietate, et reverentia tractandum sit, aut omnino dimittendum. Tertia pars, quæ historia Nemeseos est, sane in calamos nonnullorum piorum virorum incidit, sed VOL. II. non sine partium studio: occupata est autem in observanda divina illa convenientia, quæ nonnunquam intercedit inter Dei voluntatem revelatam et secretam. Quamvis enim tam obscura sint consilia et judicia Dei, ut homini animali sint penitus inscrutabilia, quinetiam sæpius eorum oculis, qui prospiciunt e tabernaculo, se subducant; divinæ tamen sapientiæ visum, aliquando per vices, ad suorum confirmationem, et confusionem eorum, qui tanquam sine Deo sunt in mundo, ea quasi majoribus characteribus descripta, sic proponere conspicienda, uti (sicut loquitur propheta)" quivis etiam in cursu ea perlegere possit ;" hoc est, ut homines mere sensuales et voluptarii, qui judicia illa divina prætervehi festinant, neque cogitationes suas in ea unquam defigunt, tamen, quamvis propere currant, et aliud agant, ipsa agnoscere cogantur. Talia sunt vindictæ seræ et inopinæ; salutes subito affulgentes et insperate; consilia divina per ambages rerum tortuosas, et stupendas spiras, tandem se manifesto expedientia, et similia quæ valent, non solum ad consolandos animos fidelium, sed ad percellendas et convincendas conscientias improborum. CAPUT DUODECIMUM. De appendicibus historiæ, quæ circa verba hominum (quemadmodum historia ipsa circa facta) versantur: partitio earum in orationes, epistolas, et apophthegmata. Ar non factorum solummodo humani generis, verum etiam dictorum memoria servari debet. Neque tamen dubium, quin dicta illa quandoque historia ipsi inserantur, quatenus ad res gestas perspicue et graviter narrandas faciant et deserviant. Sed dicta sive verba humana proprie custodiunt libri orationum, epistolarum, et apophthegmatum. Atque orationes sane virorum prudentium, de negotiis et causis gravibus et arduis habitæ, tum ad rerum ipsarum notitiam, tum ad eloquentiam multum valent. Sed majora adhuc præstantur auxilia ad instruendam prudentiam civilem ab epistolis, quæ a viris magnis de negotiis seriis missæ sunt; etenim ex verbis hominum nil sanius aut præstantius, quam hujusmodi epistolæ. Habent enim plus nativi sensus, quam orationes; plus etiam maturitatis, quam colloquia subita. Eædem quando continuantur secundum seriem temporum (ut fit in illis, quæ a legatis, præfectis provinciarum, et aliis imperii ministris, ad reges, vel senatus, vel alios superiores suos mittuntur; aut vicissim ab imperantibus ad ministros) sunt certe ad historiam, præ omnibus, pretiosissima supellex. Neque apophthegmata ipsa ad delectationem et ornatum tantum prosunt, sed ad res gerendas etiam et usus civiles. Sunt enim (ut aiebat ille) veluti "secures" aut "" mucrones verborum," qui rerum et negotiorum nodos acumine quodam secant et penetrant occasiones autem redeunt in orbem, et quod olim erat commodum, rursus adhiberi et prodesse potest; sive quis ea tanquam sua proferat, sive tanquam vetera. Neque certe de utilitate ejus rei ad civilia dubitari potest, quam Cæsar dictator opera sua honestavit; cujus liber utinam extaret, cum ea, quæ usquam habentur in hoc genere, nobis parum cum delectu congesta videantur. Atque hæc dicta sint de historia, ea scilicet parte doctrinæ, quæ respondet uni ex cellis sive domiciliis intellectus, quæ est memoria. CAPUT DECIMUM TERTIUM. De secundo membro principali doctrinæ, nempe poësi. Partitio poëseos in narrativam, dramaticam, et parabolicam. Exempla parabolice tria propo nuntur. JAM ad poësin veniamus. Poësis est genus doctrinæ, verbis plerunque adstrictum, rebus solutum et licentiosum; itaque, ut initio diximus, ad phantasiam refertur, quæ iniqua et illicita prorsus rerum conjugia et divortia comminisci et machinari solet. Poësis autem (ut supra innuimus) duplici accipitur sensu, quatenus ad verba, vel quatenus ad res respiciat. Priore sensu, sermonis quidem character est: carmen enim styli genus, et elocutionis formula quædam; nec ad res pertinet: nam et vera narratio carmine, et ficta oratione soluta conscribi potest. Posteriore vero sensu, constituimus eam, ab initio, doctrinæ membrum principale, eamque juxta historiam collocavimus, cum nihil aliud sit, quam historiæ imitatio ad placitum. Nos igitur in partitionibus nostris, veras doctrinarum venas indagantes et persequentes; neque consuetudini et divisionibus receptis (in multis) cedentes; satiras, et elegias, et epigrammata, et odas, et hujusmodi, ab instituto sermone removemus; atque ad philologiam et artes orationis rejicimus. Sub nomine autem poëseos, de historia ad placitum conficta, tantummodo tractamus. Partitio poëseos verissima, atque maxime ex proprietate, præter illas divisiones, quæ sunt ei cum historia communes (sunt enim ficta chronica, vitæ | fictæ, fictæ etiam relationes) ea est, ut sit aut narrativa; aut dramatica; aut parabolica. Narrativa prorsus historiam imitatur, ut fere fallat, nisi quod res extollat sæpius supra fidem. Dramatica est veluti historia spectabilis ; nam constituit imaginem rerum tanquam præsentium; historia autem tanquam præteritarum. Parabolica vero est historia cum typo, quæ intellectualia deducit ad sensum. Atque de poësi narrativa, sive cam heroicam appellare placet, (modo hoc intelligas de materia non de versu,) ea a fundamento prorsus nobili excitata videtur, quod ad dignitatem humanæ naturæ imprimis spectat. Cum enim mundus sensibilis sit anima rationali dignitate inferior, videtur poësis hæc humanæ naturæ largiri, quæ historia denegat; atque animo umbris rerum utcunque satisfacere, cum solida haberi non possint. Si quis enim rem acutius introspiciat, firmum ex poësi sumitur argumentum, magnitudinem rerum magis illustrem, ordinem magis perfectum, et varietatem magis pulchram, animæ humanæ complacere, quam in natura ipsa, post lapsum, reperire ullo modo possit. Quapropter cum res gestæ, et eventus, qui veræ historiæ subjiciuntur, non sint ejus amplitudinis, in qua anima humana sibi satisfaciat, præsto est poësis, quæ facta magis heroica confingat: cum historia vera successus rerum, minime pro meritis virtutum et scelerum, narret; corrigit eam poësis, et exitus et fortunas, secundum merita et ex lege Nemeseos, exhibet: cum historia vera, obvia rerum satietate et similitudine, animæ humanæ fastidio sit; reficit eam poësis, inexpectata, et varia, et vicissitudinum plena canens. Adeo ut poësis ista, non solum ad delectationem, sed etiam ad animi magnitudinem, et ad mores conferat. Quare et merito etiam divinitatis cujuspiam particeps videri possit; quia animum erigit, et in sublime rapit; rerum simulacra ad animi desideria accommodando, non animum rebus (quod ratio facit, et historia) submittendo. Atque his quidem illecebris et congruitate, qua animum humanum demulcet, addito etiam consortio musices, unde suavius insinuari possit, aditum sibi patefecit, ut honori fuerit etiam seculis plane rudibus et apud nationes barbaras, cum aliæ doctrinæ prorsus exclusæ essent. Dramatica autem poësis, quæ theatrum habet pro mundo, usu eximia est, si sana foret. Non parva enim esse posset theatri, et disciplina, et corruptela: atque corruptelarum in hoc genere, abunde est; disciplina plane nostris temporibus est neglecta. Attamen licet in rebuspublicis modernis habeatur pro re ludicra actio theatralis, nisi forte nimium trahat e satira, et mordeat; tamen apud antiquos curæ fuit, ut animos hominum ad virtutem institueret. Quinetiam viris prudentibus et magnis philosophis veluti animorum plectrum quoddam censebatur. Atque sane verissimum est, et tanquam secretum quoddam naturæ, hominum animos, cum congregati sint, magis quam cum soli sint, affectibus et impres sionibus patere. Нæс At poësis parabolica, inter reliquas eminet, et tanquam res sacra videtur, et augusta; cum præsertim religio ipsa ejus opera plerunque utatur, et per eam commercia divinorum cum humanis exerceat. Attamen et hæc quoque, ingeniorum circa allegorias levitate et indulgentia, contaminata invenitur. Est autem usus ambigui, atque ad contraria adhibetur. Facit enim ad involucrum; facit etiam ad illustrationem. In hoc, docendi quædam ratio; in illo, occultandi artificium quæri videtur. autem docendi ratio, quæ facit ad illustrationem, antiquis seculis plurimum adhibebatur. Cum enim rationis humanæ inventa, et conclusiones (etiam eæ, quæ nunc tritæ et vulgatæ sunt) tunc temporis novæ et insuetæ essent, vix illam subtilitatem capiebant ingenia humana, nisi propius eæ ad sensum, per hujusmodi simulacra et exempla, deducerentur. Quare omnia apud illos, fabularum omnigenarum, et parabolarum, et ænigmatum, et similitudinum, plena fuerunt. Hinc tesseræ Pythagoræ, ænigmata Sphingis, Æsopi fabulæ, et similia. Quinetiam apophthegmata veterum sapientum fere per similitudines rem demonstrabant. Hinc Menenius Agrippa apud Romanos (gentem eo seculo minime literatam) seditionem fabula repressit. Denique ut hieroglyphica literis, ita parabolæ argumentis erant antiquiores. Atque hodie etiam et semper eximius est, et fuit, parabolarum vigor, cum nec argumenta tam perspicua, nec vera exempla tam apta esse possint, tra pedum sive baculum, superius curvum et inflexum. Induebatur chlamyde ex pelle pardalis. Potestates ei et munera ejusmodi attribuuntur, ut sit deus venatorum, etiam pastorum, et in universum ruricolarum ; præses item montium. Erat etiam proximus a Mercurio nuncius deorum. Habebatur etiam dux et imperator Nympharum, quæ circa eum perpetuo choreas ducere, et tripudiare solebant; comitabantur et Satyri, et his seniores Sileni. Habebat insuper potestatem terrores immittendi, præsertim inanes et superstitiosos, qui et Panici vocati sunt. Res gestæ autem ejus non multæ memorantur: illud præcipuum, quod Cupidinem provocavit ad luctam, a quo etiam in certamine victus est. Etiam Typhonem gigantem retibus implicavit et cohibuit: atque narrant insuper, cum Ceres mosta, et ob raptam Proserpinam indignata, se abscondisset; atque dii omnes ad eam in Alter est usus poëseos parabolicæ, priori quasi | pedes desinente. Gestabat autem insignia potestatis; contrarius, qui facit (ut diximus) ad involucrum ; | sinistra fistulam ex septem calamis compactam, dexcarum nempe rerum, quarum dignitas tanquam velo quodam discreta esse mereatur hoc est, cum occulta et mysteria religionis, politicæ, et philosophiæ, fabulis et parabolis vestiuntur. Utrum vero fabulis veteribus poëtarum subsit aliquis sensus mysticus, dubitationem nonnullam habet; atque ipsi certe fatemur nos in eam sententiam propendere, ut non paucis antiquorum poëtarum fabulis mysterium infusum fuisse putemus. Neque nos movet, quod ista pueris fere et grammaticis relinquantur, et vilescant, ut de illis contemptim sententiam feramus: quin contra, cum plane constet scripta illa, quæ fabulas istas recitant, ex scriptis hominum, post literas sacras, esse antiquissima, et longe his antiquiores fabulas ipsas (etenim tanquam prius creditæ et receptæ, non tanquam excogitatæ ab illis scriptoribus referuntur) videntur esse instar tenuis cujusdam auræ, quæ ex traditionibus nationum magis antiquarum investigandam magnopere incubuissent, et se per varias Græcorum fistulas inciderunt. Cum vero, quæ circa harum parabolarum interpretationem adhuc tentata sint, per homines scilicet imperitos, nec ultra locos communes doctos, nobis nullo modo satisfaciant; philosophiam secundum parabolas antiquas inter desiderata referre visum est. Ejus autem operis exemplum unum aut alterum subjungemus. Non quod res sit fortasse tanti, sed ut institutum nostrum servemus. Id hujusmodi est, ut de operibus illis, quæ inter desiderata ponimus (si quid sit paulo obscurius) perpetuo aut præcepta ad opus illud instruendum, aut exempla proponamus: ne quis forte existimet levem aliquam tantum notionem de illis mentem nostram perstrinxisse, nosque regiones, sicut augures, animo tantum metiri, neque eas ingrediendi vias nosse. Aliam aliquam partem in poësi desiderari non invenimus; quin potius cum planta sit poësis, quæ veluti a terra luxuriante, absque certo semine, germinaverit, supra cæteras doctrinas excrevit, et diffusa est. Verum jam exempla proponemus, tria tantum numero, unum e naturalibus, e politicis unum, atque unum denique e moralibus. EXEMPLUM PRIMUM PHILOSOPHIE, SECUNDUM PARA- De universo, secundum fabulam Panis. Antiqui generationem Panis in dubio relinquunt; alii enim eum a Mercurio genitum: alii longe alium generationis modum ei tribuunt. Aiunt enim procos universos cum Penelope rem habuisse, ex quo promiscuo concubitu Pana communem filium ortum esse. Neque prætermittenda est tertia illa generationis explicatio: quidam enim prodiderunt, eum Jovis et Hybreos (id est, contumelia) filium fuisse. Utcunque orto, Parcæ illi sorores fuisse perhibentur: quæ in specu subterraneo habitabant: Pan autem morabatur sub dio. Effigies Panis talis ab antiquitate describitur; cornutus, cornibus in acutum surgentibus, et usque ad cœlum fastigiatis; corpore toto hispidus et villosus; barba imprimis promissa; figura biformis, humana quoad superiora, sed semifera et in capra vias dispertiti essent; Pani solummodo ex felicitate quadam contigisse, ut inter venandum eam inveniret et indicaret. Ausus est quoque cum Apolline de victoria musices decertare, atque etiam Mida judice prælatus est; ob quod judicium Midas asininas aures tulit, sed clam et secreto. Amores Panis nulli referuntur, aut saltem admodum rari; quod mirum, inter turbam deorum prorsus tam profuse amatoriam, videri possit. Illud solummodo ei datur, quod Echo adamaret, quæ etiam uxor ejus est habita; atque unam præterea nympham, Syringam nomine; in quam propter iram et vindictam Cupidinis (quem ad luctam provocare non reveritus esset) incensus est. Etiam Lunam quondam in altas sylvas sevocasse dicitur. Neque etiam prolem ullam suscepit, (quod similiter mirum est, cum dii, præsertim masculi, prolifici admodum essent,) nisi quod ei attribuatur tanquam filia, muliercula quædam ancilla, Iambe nomine; quæ ridiculis narratiunculis oblectare hospites solebat, ejusque proles ex conjuge Echo esse a nonnullis existimabatur. Parabola talis esse videtur. PAN (ut et nomen ipsum etiam sonat) universum sive universitatem rerum repræsentat et proponit. De hujus origine duplex omnino sententia est, atque adeo esse potest. Aut enim a Mercurio est, verbo scilicet divino (quod et sacræ literæ extra controversiam ponunt; et philosophi ipsi, qui magis divini habiti sunt, viderunt) aut ex confusis rerum seminibus. Etenim quidam e philosophis semina rerum etiam substantia infinita statuerunt; unde opinio de homoiomeriis fluxit, quam Anaxagoras aut invenit, aut celebravit. Nonnulli vero magis acute et sobrie censebant ad varietatem rerum expediendam sufficere, si semina, substantia eadem, figuris varia, sed certis et definitis, essent; et reliqua in positura et complexu seminum ad invicem ponebant: ex quo fonte opinio de atomis emanavit; ad quam Democritus se applicavit, cum Leucippus ejus auctor fuisset. At alii, licet unum rerum principium assererent (aquam Thales, aërem Anaximenes, ignem Heraclitus) tamen illud ipsum principium actu unicum, potentia varium et dispensabile posuerunt, ut in quo rerum omnium semina laterent. Qui vero materiam omnino spoliatam et informem, et ad formas indifferentem introduxerunt (ut Plato et Aristoteles) multo etiam propius et propensius ad parabolæ figuram accesserunt. Posuerunt enim materiam tanquam publicam meretricem, formas vero tanquam procos: adeo ut omnes de rerum principiis opiniones huc redeant, et ad illam distributionem reducantur, ut mundus sit, vel a Mercurio, vel a Penelope et procis omnibus. Tertia autem generatio Panis ejusmodi est ut videantur Græci aliquid de Hebræis mysteriis, vel per Ægyptios internuncios, vel utcunque, inaudivisse. Pertinet enim ad statum mundi, non in meris natalibus suis, sed post lapsum Adami, morti et corruptioni expositum et obnoxium factum. Ille enim status, Dei, et peccati (sive contumelia) proles fuit, ac manet. Fuit enim peccatum Adami ex genere contumeliæ, cum Deo similis fieri vellet. Itaque triplex ista narratio de generatione Panis, etiam vera videri possit, si rite et rebus et temporibus distinguatur. Nam iste Pan (qualem eum nunc intuemur et complectimur) ex verbo divino, mediante confusa materia (quæ tamen ipsa Dei opus erat) et subintrante prævaricatione, et per eam corruptione, ortum habet. Naturæ rerum, fata rerum, sorores vere perhibentur et ponuntur. Fata enim vocantur ortus rerum, et durationes, et interitus; atque depressiones etiam, et eminentiæ, et labores, et felicitates, denique conditiones quæcunque individui: quæ tamen nisi in individuo nobili (utpote homine, aut urbe, aut gente) fere non agnoscuntur. Atqui ad istas conditiones tam varias deducit individua illa singula Pan, rerum scilicet natura; ut tanquam eadem sit res (quatenus ad individua) catena naturæ et filum Parcarum. Ad hæc insuper finxerunt antiqui Panem semper sub dio morari, sed Parcas sub specu ingenti subterraneo habitare, atque inde maxima pernicitate ad homines subito advolare: quia natura, atque universi facies, spectabilis est et aperta; at fata individuorum occulta et rapida. Quod si fatum accipiatur largius, ut omnem prorsus eventum, non illustriores tantum denotet, tamen utique et eo sensu optime convenit cum universitate rerum; cum ex ordine naturæ, nil tam exiguum sit, quod sine causa fiat; et rursus nil tam magnum, ut non aliunde pendeat; adeo ut fabrica ipsa naturæ suo sinu et gremio omnem eventum et minimum et maximum complectatur; et suo tempore certa lege prodat. Itaque nil mirum si Parcæ ut Panis sorores introductæ sint, et certe legitimæ. Nam Fortuna vulgi filia est, et levioribus tantum philosophis placuit. Sane Epicurus, non solum profanum instituere sermonem, sed etiam desipere videtur, cum dixit, "Præstare credere fabulam Deorum, quam fatum asserere," ac si quicquam in universo esse possit instar insulæ, quod a rerum nexu separetur. Verum Epicurus philosophiam suam naturalem (ut ex ipsius verbis patet) morali suæ accommodans et subjiciens, nullam opinionem admittere voluit, quæ animum premeret et morderet, atque euthymiam illam (quam a Democrito acceperat) lacesseret aut turbaret. Itaque suavitati cogitationum indulgens, potius quam veritatis patiens, plane jugum jactavit, et tam fati necessitatem, quam deorum metum, repudiavit. Verum de Parcarum germanitate cum Pane satis dictum est. | ; Cornua autem mundo attribuuntur, ab imo latiora, ad verticem acuta. Omnis enim rerum natura instar pyramidis acuta est. Quippe individua, in quibus basis naturæ exporrigitur, infinita sunt; ea colliguntur in species, et ipsas multiplices; species rursus insurgunt in genera, atque hæc quoque ascendendo in magis generalia contrahuntur; ut tandem natura tanquam in unum coire videatur; quod figura illa pyramidali cornuum Panis significatur. Mirum vero minime est Panis cornua etiam cœlum ferire cum excelsa naturæ, sive ideæ universales, ad divina quodammodo pertingant. Itaque et catena illa Homeri decantata (causarum scilicet naturalium) ad pedem solii Jovis fixa memorabatur; neque quisquam (ut videre est) metaphysicam, et quæ in natura æterna et immobilia sunt, tractavit, atque animum a fluxu rerum paulisper abduxit, qui non simul in theologiam naturalem inciderit; adeo paratus et propinquus est transitus a vertice illa pyramidis ad divina. Corpus autem naturæ elegantissime et verissime depingitur hirsutum, propter rerum radios. Radii enim sunt tanquam naturæ crines, sive villi: atque omnia fere vel magis vel minus radiosa sunt; quod in facultate visus manifestissimum est; nec minus in omni virtute magnetica, et operatione ad distans. Quicquid enim operatur ad distans, id etiam radios emittere recte dici potest. Sed maxime omnium prominet barba Panis, quia radii corporum cœlestium, et præcipue solis, maxime ex longinquo operantur et penetrant; adeo ut superiora terræ, atque etiam interiora, ad distantiam nonnullam plane verterint et subegerint, et spiritu impleverint. Elegantior autem est figura de barba Panis, quod et sol ipse, quando, parte superiore ejus nube obvoluta, radii inferius erumpunt, ad aspectum barbatus cernitur. Etiam corpus naturæ rectissime describitur biforme, ob differentiam corporum superiorum et inferiorum. Illa enim ob pulchritudinem, et motus æqualitatem, et constantiam, necnon imperium in terram et terrestria, merito sub humana figura representantur: cum natura humana ordinis et dominationis particeps sit: hæc autem ob perturbationem et motus incompositos, et quod a cœlestibus in plurimis regantur, bruti animalis figura contenta esse possunt. Porro eadem corporis biformis descriptio pertinet ad participationem specierum: nulla enim naturæ species, simplex videri potest, sed tanquam ex duobus participans, et concreta. Habet enim homo nonnihil ex bruto, brutum nonnihil ex planta, planta nonnihil ex corpore inanimato, omniaque revera biformia sunt, et ex specie superiore, et inferiore compacta. Acutissima autem est allegoria de pedibus capre, propter ascensionem corporum terrestrium versus regiones aëris et cœli, ubi etiam pensilia fiunt, et inde dejiciuntur magis quam descendunt. Capra enim animal scansorium est, eaque e rupibus pendere, atque in præcipitiis hærere amat; similiter etiam res, licet inferiori globo destinatæ, faciunt, idque miris modis, ut in nubibus et meteoris manifestissimum est. Imo non sine causa Gilbertus, qui de magnete laboriosissime, et secundum viam experimentalem conscripsit, dubitationem injecit.; num non forte corpora gravia, post longam a terra distantiam, motum versus inferiora paulatim exuant ? Insignia autem in manibus Panis ponuntur duplicia; alterum harmoniæ, alterum imperii. Fistula enim ex septem calamis concentum rerum et harmoniam, sive concordiam cum discordia mixtam (quæ ex septem stellarum errantium motu conficitur) evidenter ostendit. Neque enim alii, præterquam septem planetarum, inveniuntur in cœlo errores, sive expatiationes manifestæ, quæ cum æqualitate stellarum fixarum, earumque perpetua et invariabili ad se invicem distantia compositæ et temperatæ, tum constantiam specierum, tum fluxum individuorum tueri et ciere possint. Si qui vero sint planetæ minores, qui non conspiciuntur; si qua etiam mutatio in cœlo major (ut in cometis nonnullis superlunaribus) videntur illa profecto tanquam fistulæ, aut omnino mutæ, aut ad tempus tantum streperæ; utpote quarum operationes vel ad nos non perlabantur, vel harmoniam illam septem fistularum Panis non diu interturbent. Pedum autem illud imperii nobilis translatio est, propter vias naturæ partim rectas, partim obliquas. Atque baculum illum, sive virga, versus superiorem partem præcipue curva est, quia omnia providentiæ divinæ opera in mundo fere per ambages et circuitus fiunt, ut aliud agi videri possit, aliud revera agatur; sicut Josephi venditio in Ægyptum, et similia. Quinetiam in regimine humano omni prudentiore, qui ad gubernacula sedent, populo convenientia, per prætextus et vias obliquas, felicius quæ volunt, quam ex directo superinducunt et insinuant. Etiam (quod mirum fortasse videri possit) in rebus mere naturalibus citius naturam fallas, quam premas: adeo, quæ ex directo fiunt, inepta sunt, et se ipsa impediunt; cum contra, via obliqua et insinuans molliter fluat, et effectum sortiatur. Vestis Panis et amiculum ingeniose admodum ex pelle pardalis fuisse fingitur, propter maculas ubique sparsas. Cœlum enim stellis, maria insulis, tellus floribus consperguntur; atque etiam res particulares fere variegata esse solent circa superficiem, quæ veluti rei chlamys est. Officium autem Panis nulla alia re, tam ad vivum proponi atque explicari potuerit, quam quod Deus venatorum sit. Omnis enim naturalis actio, atque adeo motus et progressio, nihil aliud quam venatio est. Nam et scientiæ et artes opera sua venantur; et consilia humana fines suos; atque res naturales omnes vel alimenta sua, ut conserventur, vel voluptates et delicias suas, ut perficiantur, venantur (omnis siquidem venatio est aut prædæ, aut animi causa) idque modis peritis et sagacibus: "Torva leæna lupum sequitur, lupus ipse capellam, Florentem cytisum sequitur lasciva capella." Etiam ruricolarum in genere Pan Deus est, quia hujusmodi homines magis secundum naturam vivunt; cum in urbibus et aulis natura a cultu nimio corrumpatur, ut illud poëtæ amatorium, verum, propter hujusmodi delicias, etiam de natura sit: in montibus et locis editis natura rerum panditur, atque oculis et contemplationi magis subjicitur. Quod alter a Mercurio deorum nuncius sit Pan, ea allegoria plane divina est, cum proxime post verbum Dei, ipsa mundi imago, divinæ potentiæ et sapientiæ præconium sit. Quod et poëta divinus cecinit, "Cœli enarrant gloriam Dei, atque opera manuum ejus indicat firmamentum." At Pana oblectant Nymphæ, animæ scilicet: deliciæ enim mundi animæ viventium sunt. Hic autem merito illarum imperator, cum illæ naturam quæque suam tanquam ducem sequantur, et circa eum infinita cum varietate, veluti singulæ more patrio, saltent, et choreas ducant, motu neutiquam cessante. Itaque acute quidam ex recentioribus, facultates animæ omnes ad motum reduxit, et nonnullorum ex antiquis fastidium et præcipitationem notavit, qui memoriam et phantasiam, et rationem defixis præpropere oculis intuentes et contemplantes, vim cogitativam, quæ primas tenet, prætermiserunt. Nam et qui meminit, aut etiam reminiscitur, cogitat; et qui imaginatur, similiter cogitat; et qui ratiocinatur, utique cogitat: denique anima, sive a sensu monita, sive sibi permissa, sive in functionibus intellectus, sive affectuum et voluntatis, ad modulationem cogitationum saltat; quæ est illa Nympharum tripudiatio. Una vero perpetuo comitantur Satyri et Sileni, senectus scilicet et juventus. Omnium enim rerum est ætas quædam hilaris et motu gaudens, atque rursus ætas tarda et bibula: utriusque autem ætatis studia vere contemplanti fortasse ridicula et deformia videantur, instar Satyri alicujus aut Sileni. De Panicis, autem terroribus prudentissima doctrina proponitur. Natura enim rerum omnibus viventibus indidit metum et formidinem, vitæ atque essentiæ suæ conservatricem, ac mala ingruentia vitantem et depellentem. Veruntamen eadem natura modum tenera nescie est, sed timoribus salutaribus semper vanos et inanes admiscet; adeo ut omnia (si intus conspici darentur) Panicis terroribus plenissima sint; præsertim humana; et maxime omnium apud vulgum, qui superstitione (quæ vere nihil aliud quam Panicus terror est) in immensum laborat et agitatur, præcipue temporibus duris, et trepidis, et adversis. Neque superstitio ista tantummodo in vulgo regnat, sed ab opinionibus vulgi etiam in sapientiores aliquando insilit, ut divine Epicurus (si cætera, quæ de diis disseruit, ad hanc normam fuissent) locutus sit: "Non deos vulgi negare profanum, sed vulgi opiniones diis applicare profanum." Quod vero attinet ad audaciam Panis et pugnam per provocationem cum Cupidine; id eo spectat, quia materia non caret inclinatione et appetitu ad dissolutionem mundi et recidivationem in illud chaos antiquum, nisi prævalida rerum concordia (per Amorem sive Cupidinem significata) malitia et impetus ejus cohiberetur, et in ordinem compelleretur. Itaque bono admodum hominum et rerum fato fit (vel potius immensa bonitate divina) ut Pan illud certamen adversum experiatur, et victus abscedat. Eodem prorsus pertinet et illud de Typhone in retibus implicato, quia utcunque aliquando vasti et insoliti reMontium autem imprimis præses dicitur Pan, quia rum tumores sint (id quod Typhon sonat) sive in Pars minima est ipsa puella sui." |