Boni siquidem fruitionis, sive, quod vulgo dicitur, jucundi dignitas et commendatio, aut in sinceritate fruitionis sita est, aut in ejusdem vigore: quorum alterum inducit et præstat æqualitas; alterum autem varietas et vicissitudo: alterum minorem habet mixturam mali, alterum impressionem magis fortem et vividam boni. Cæterum, horum utrum melius, ambigitur: dein, num natura humana utrumque simul apud se retinere possit, non inquiritur.

deria humilia et inania (quemadmodum cithara fuit | vit judicium hominum, partim omissa est inquisitio. Neroni, gladiatoria Commodo, Antonino aurigatio, et alia aliis) quæ tamen ipsis fuerint omni affluentia voluptatum sensualium potiora. Tanto voluptatem majorem effert, ut aliquid agamus, quam ut fruamur. Illud interim paulo attentius notandum est, bonum activum, individuale, a bono communionis prorsus differre; quanquam nonnunquam ambo coincidant. Quamvis enim bonum istud individuale, activum, sæpe opera beneficentiæ (quæ ex virtutibus communionis est) pariat et producat; illud tamen interest, quod illa opera ab hominibus plurimis fiant, non animo alios juvandi aut beandi, sed plane propter se, atque potentiam et amplitudinem propriam. Id quod optime cernitur, quando bonum activum in aliquid impinget, quod sit bono communionis contrarium. Siquidem gigantea illa animi conditio, qua abripiuntur magni isti orbis terrarum perturbatores (qualis fuit L. Sylla, et plurimi alii, licet in modulo longe minore) qui videntur ad hoc anhelare, ut omnes felices et ærumnosi sint, prout sibi fuerint amici, vel inimici; atque ut mundus tanquam ipsorum præferat imaginem (quæ vera est theomachia) hæc, inquam, ipsa aspirat ad bonum activum, individuale, saltem apparens; etsi a bono communionis omnium maxime recedat.

At bonum passivum partiemur, in bonum conservativum, et bonum perfectivum. Etenim inditus est unicuique rei triplex appetitus, quatenus ad bonum suitatis, sive individui. Primus, ut se conservet: secundus, ut se perficiat: tertius, ut se multiplicet sive diffundat. Atque hic postremus appetitus ad bonum activum refertur, de quo jam modo diximus. Supersunt igitur reliqua tantum duo, quæ diximus, bona: ex quibus præcellit perfectivum. Minus enim quiddam est, conservare rem in suo statu: majus vero, eandem ad naturam sublimiorem evehere. Reperiuntur siquidem per res universas, naturæ aliquæ nobiliores, ad quarum dignitatem et excellentiam, naturæ inferiores aspirant, veluti ad origines et fontes suos. Sic de hominibus non male cecinit ille:

"Igneus est ollis vigor, et cœlestis origo."

1

Homini enim, assumptio aut approximatio ad divinam aut angelicam naturam, est formæ suæ perfectio. Cujus quidem boni perfectivi prava et præpostera imitatio, pestis est ipsa vitæ humanæ, et turbo quidam rapidus, qui omnia abripit et subvertit. Nimirum, dum homines, exaltationis vice formalis atque essentialis, cæca ambitione advolant ad exaltationem tantummodo localem. Quemadmodum enim ægri, remedium mali sui non invenientes, de loco in locum corpus agitant et volvunt; quasi ex mutatione loci a seipsis abscedere, et internum malum effugere possint eodem modo evenit in ambitione, ut homines, simulachro quodam falso naturæ suæ exaltandæ abrepti, nihil aliud adipiscantur, quam loci quandam celsitudinem et fastigium.

Bonum vero conservativum nihil aliud est, quam receptio et fruitio rerum naturæ nostræ congruen

tium.

Hoc vero bonum, licet maxime sit simplex et nativum, tamen ex bonis videtur mollissimum atque infimum. Quin et hoc ipsum bonum recipit differentiam nonnullam; circa quam partim vacilla

Atque quantum ad id, de quo ambigitur, ventilari cœpit illa controversia inter Socratem et sophistam quendam. Ac Socrates quidem asserebat, Felicitatem sitam esse in animi pace constante, et tranquillitate: sophista vero in hoc, Ut quis multum appetat, et multum fruatur. Quin et ab argumentis delapsi sunt ad convicia; dicente sophista, felicitatem Socratis, stipitis vel lapidis esse felicitatem; e contra Socrate, sophistæ felicitatem, felicitatem esse scabiosi, qui perpetuo pruriret et scalperet. Neque tamen desunt utrique sententiæ sua firmamenta. Nam Socrati assentitur vel Epicuri schola ipsa, quæ virtutis, ad felicitatem, partes esse maximas, non diffitebatur. Quod si ita sit, certo certius est, virtutis majorem esse usum in perturbationibus sedandis, quam rebus cupitis adipiscendis. Sophistæ autem nonnihil suffragari videtur assertio illa, cujus a nobis mentio modo facta est, quod videlicet bonum perfectivum bono conservativo sit superius; quippe quia cupitarum rerum adeptiones naturam videantur sensim perficere: quod licet vere non faciant, tamen et motus ipse in circulo, speciem nonnullam præ se fert motus progressivi.

At secunda quæstio (num scilicet natura humana non possit et animi tranquillitatem, et fruendi vigorem, simul retinere) rite definita, priorem illam reddit otiosam et supervacaneam. Annon enim videmus, haud raro animos nonnullorum ita factos et compositos, ut voluptatibus afficiantur vel maxime cum adsint, et tamen earum jacturam non gravate ferant? Ita ut series illa philosophica, "Non uti, ut non appetas; non appetere, ut non metuas," videatur esse pusilli cujusdam animi, et diffidentis. Sane, doctrinæ pleræque philosophorum videntur esse paulo timidiores, et cavere hominibus plusquam natura rerum postulat. Veluti, cum mortis formidinem medendo augent. Etenim, cum nihil aliud fere vitam humanam faciant, quam mortis quandam præparationem et disciplinam, quomodo fieri possit, ut ille hostis mirum in modum non videatur terribilis, contra quem muniendi nullus sit finis? Melius poëta (ut inter ethnicos ;)

Qui finem vitæ extremum inter munera ponat
Naturæ."

Similiter et in omnibus annisi sunt philosophi ani-
mum humanum reddere nimis uniformem et harmo-
nicum: eum motibus contrariis et extremis minime
assuefaciendo. Cujus causam arbitror fuisse, quod
ipsi vitæ se privatæ dedicarunt, a negotiis et aliorum
obsequiis immuni et liberæ. Quin potius imitentur
homines prudentiam gemmariorum; qui si forte in
gemma inveniatur nubecula aliqua, aut glaciecula,
quæ ita posset eximi, ut magnitudini lapidis non

nimium detrahatur, eam tollunt; aliter vero intactam eam relinquunt: pari ratione, serenitati animorum ita consulendum est, ut non destruatur magnanimitas. Atque de bono individuali hactenus.

didit thesauros, tam conspicuos, quam occultos, theologiæ, ethicæ, et politicæ; insigni cum aspersione aliarum artium: estque, meo judicio, inter scripta, quæ mihi perlegere contigerit, præcipue sanum et Postquam igitur de bono suitatis (quod etiam solidum. Non illud ullo loco, aut inventionis ferparticulare, privatum, individuale, appellare solemus) vore æstuat, aut indiligentiæ frigore torpet aut jam dixerimus; repetamus bonum communionis, dormitat; non vertigine aliquando corripitur, unde quod societatem intuetur. Istud nomine officii vo- in ordine suo servando confundatur aut excidat: cari consuevit siquidem vocabulum officii magis non digressionibus distrahitur, ut illa, quæ nihil proprie attribuitur animo bene disposito erga alios: ad rhombum sunt, expatiatione aliqua flexuosa comvocabulum virtutis animo intra se recte formato et plectatur: non odoramentorum aut pigmentorum composito. Verum ista pars, primo intuitu, scientiæ fucis adulteratur; qualibus illi utuntur, qui lectorum civili deberi videtur: attamen, si diligentius attendas, potius delectationi, quam argumenti naturæ inservinon ita: siquidem tractat regimen et imperium uni- unt: ante omnia vero, spiritu valet istud opus non uscujusque in seipsum, neutiquam vero in alios. At- minus, quam corpore, utpote quod et cum veritate que sicut in architectura, alia res est, postes, trabes, optime consentiat, et ad usum sit accommodatissiet cæteras ædificii partes efformare, et ad ædificandi mum. Quinetiam vitio illo, de quo paulo ante dixusum præparare; alia autem, easdem ad invicem imus (quod, si in alio quopiam, in rege certe, et aptare et compaginare: sicut etiam in mechanicis, scripto de majestate regia, tolerandum fuerit) ominstrumentum aut machinam fabricare et conficere, nino caret; nempe, quod culmen et fastigium regium non idem est, quod fabricatum erigere, movere, et in non immodice aut invidiose extollat; siquidem maopere ponere sic doctrina de conjugatione ipsa jestas tua regem non depinxit aliquem, Assyriæ aut hominum in civitate, sive societate, differt ab ea, | Persiæ, gloria et externo fastu nitentem, et corusquæ eos reddit ad hujusmodi societatis commoda cantem: sed vere Mosem, aut Davidem, pastores conformes et bene affectos. scilicet populi sui. Neque vero mihi unquam memoria excidet dictum quoddam vere regium, quod in lite gravissima terminanda majestas tua, pro sacro illo, quo præditus es, spiritu ad populos regendos, pronunciavit; nimirum, "Reges juxta leges regnorum suorum gubernacula tractare, quemadmodum et Deus juxta leges naturæ: et æque raro prærogativam illam suam, quæ leges transcendit, ab illis usurpandam, ac a Deo videmus usurpari potestatem miracula patrandi." Nihilo tamen secius, ex libro illo altero, a majestate tua conscripto, “De libera monarchia," satis omnibus innotescit, non minus majestati tuæ cognitam esse et perspectam plenitudinem potestatis regiæ, atque ultimitates (ut scholastici loquuntur) jurium regalium, quam officii et muneris regii limites et cancellos. Non dubitavi igitur in medium adducere librum illum, a majestatis tuæ calamo exaratum, tanquam exemplum primarium et maxime illustre tractatuum de peculiaribus et respectivis officiis. Quo de libro, quæ a me jam dicta sunt, dixissem profecto, si ante annos mille a rege quopiam conscriptus fuisset. Neque vero me movet decorum illud, quod vulgo præscribitur, ne quis coram laudetur: modo laudes illæ nec modum excedant, nec intempestive, aut nulla data occasione, tribuantur. Cicero certe, in luculentissima illa oratione sua pro M. Marcello, nihil aliud agit, quam ut exhibeat tabulam quandam, singulari artificio depictam, de laudibus Cæsaris, licet coram ipso oratio illa haberetur. Quod et Plinius secundus fecit erga Trajanum. Itaque jam ad propositum revertamur.

Ista pars de officiis, etiam in duas portiones tribuitur: quarum altera tractat de officio hominis in communi: altera de officiis specialibus et respectivis, pro singulorum professione, vocatione, statu, persona, et gradu. Harum primam, satis excultam, diligenterque a veteribus et aliis explicatam, jam antea retulimus; alteram quoque, sparsim quidem tractatam, licet non in corpus aliquod integrum scientiæ digestam, reperimus. Neque tamen hoc ipsum, quod sparsim tractetur, reprehendimus; quinimo de hoc argumento per partes scribi longe consultius existimamus. Quis enim tanta fuerit vel perspicacia vel confidentia, ut de officiis peculiaribus et relativis, singulorum ordinum et conditionum, perite et ad vivum disceptare, et definire possit, aut sustineat P Tractatus autem, qui experientiam non sapiunt, sed ex notitia rerum generali et scholastica tantummodo deprompti sunt, de rebus hujusmodi, inanes plerunque 'evadunt et inutiles. Quamvis enim aliquando contingat, spectatorem ea animadvertere, quæ lusorem fugiant; atque jactetur proverbium quoddam magis audaculum, quam sanum, de censura vulgi circa actiones principum, "stantem in valle optime perlustrare montem;" optandum tamen imprimis esset, ut non nisi expertissimus et versatissimus quisque se hujusmodi argumentis immisceret. Hominum enim speculativorum, in materiis activis, lucubrationes, iis, qui in agendo fuerint exercitati, nihilo meliores videntur, quam dissertationes Phormionis de bellis æstimatæ sunt ab Hannibale, qui eas habuit pro somniis et deliriis. Uhum duntaxat vitium illos occupat, qui de rebus ad suum munus aut artem pertinentibus libros conscribunt; quod scilicet in illis Spartis suis ornandis atque attollendis modum tenere nesciant.

In hoc genere librorum, piaculum foret, non meminisse (honoris causa) excellentissimi illius operis, a majestate tua elucubrati, "De officio regis." Scriptum enim hoc plurimos intra se cumulavit ac recon

Pertinet porro ad hanc partem de officiis respectivis vocationum, et professionum singularum, doctrina alia, tanquam priori relativa, sive opposita; nimirum de fraudibus, cautelis, imposturis, et vitiis ipsarum siquidem deprivationes et vitia officiis et virtutibus opponuntur. Neque omnino de his, in plurimis scriptis et tractatibus, siletur: sed sæpe ad illa notanda saltem obiter excurritur. At quo tandem modo ? Per satiram scilicet, et cynice

"Infelix, utcunque ferent ea fata minores."

Id ipsum licet intueri in cœna illa, ad quam invitati
sunt M. Brutus, C. Cassius, et alii.
Illic enim,
cum ad animos explorandos, circa conspirationem in
caput Cæsaris intentam, quæstio astute mota esset,
Num licitum foret tyrannum occidere ? ibant con-
vivæ in opiniones diversas; dum alii dicerent, plane
licere, quod servitus ultimum esset malorum: alii
minime, quod tyrannus minus exitialis esset, quam
bellum civile. Tertium autem genus, veluti ex
schola Epicuri, asserebat, indignum esse prudentes
periclitari pro stultis. Verum plurimi sunt casus
de officiis comparatis; inter quos frequenter ille in-
tervenit: Utrum a justitia deflectendum sit, propter
salutem patriæ, aut hujusmodi aliquod insigne bo-
num in futuro? Circa quem Jason Thessalus di-
cere solebat: Aliqua sunt injuste facienda, ut multa
juste fieri possint. Verum replicatio in promptu
est: Auctorem præsentis justitiæ habes; sponsorem
futuræ non habes. Sequantur homines, quæ in
præsentia bona et justa sunt; futura divinæ provi-
dentiæ remittentes. Atque circa doctrinam de ex-
cmplari, sive de bono, hæc dicta sint.

(more Luciani) potius, quam serio et graviter. I sione illa severa et atroci L. Bruti, contra filios suos Etenim, plus operæ impenditur, ut pleraque in arti- illam a plerisque in cœlum laudibus efferri; at alius bus, etiam utilia et sana, maligno dente vellicentur, quispiam dixit: et ad ludibrium hominibus exponantur, quam ut quæ in iisdem corrupta sunt et vitiosa, secernantur a salubribus et incorruptis. At optime Salomon: " quærenti derisori scientiam, ipsa se abscondit, sed studioso fit obviam.". Quicunque enim ad scientiam accedat animo irridendi et aspernandi, inveniet proculdubio quæ cavilletur plurima, ex quibus vero doctior fiat, perpauca. Verum, tractatio hujus, de quo loquimur, argumenti, gravis et prudens, atque cum integritate quadam et sinceritate conjuncta, inter munitissima virtutis ac probitatis propugnacula videtur numeranda. Nam sicut fabulose perhibetur de basilisco, si primus quempiam conspexerit, illico hominem perimit; si quis illum prior, basiliscus perit: pari ratione, fraudes, imposturæ, et malæ artes, si quis eas prior detexerit, nocendi facultate privantur; quod si illæ prævenerint, tum vero, non alias, periculum creant. Est itaque quod gratias agamus Machiavello, et hujusmodi scriptoribus, qui aperte et indissimulanter proferunt, quid homines facere soleant, non quid debeant. Fieri enim nullo modo potest, ut conjungatur serpentina illa prudentia cum innocentia columbina, nisi quis mali ipsius naturam penitus pernoscat, Absque hoc enim deerunt virtuti sua præsidia et munimenta. Imo, neque ullo modo possit vir bonus et probus malos et improbos corrigere et emendare, nisi ipse, prius omnia malitiæ latibula et profunda exploraverit. Etenim, qui judicio plane corrupto sunt, et depravato, hoc habent, ut præsupponant honestatem in hominibus ab inscitia et simplicitate quadam morum oriri; atque ab eo tantum, quod fides habeatur concionatoribus, et pædagogis; item libris, præceptis moralibus, et iis, qui vulgo prædicantur et decantantur, sermonibus: adeo ut, nisi plane perspiciant, opiniones suas pravas, ac corrupta et detorta principia, non minus illis, qui hortantur et admonent, quam sibi ipsis, esse explorata et cognita, probitatem omnem morum et consiliorum aspernentur ; juxta oraculum illud Salomonis mirabile; "Non recipit stultus verba prudentiæ, nisi ea dixeris, quæ versantur in corde ejus." Hanc autem partem, de cautelis, et vitiis respectivis, inter desiderata numeramus: eamque nomine satiræ seriæ, sive tractatus de interioribus rerum, appellabimus.

Etiam ad doctrinam de officiis respectivis pertinent officia mutua, inter maritum et uxorem, parentes et liberos, dominum et servum: similiter leges amicitiæ, et gratitudinis; nec non civiles obligationes fraternitatum, collegiorum; etiam vicinitatis, ac similium: verum intelligatur hoc semper, illa istic tractari, non quatenus sunt partes soc.etatis civilis (id enim ad politicam refertur) sed quatenus animi singulorum, ad illa societatis vincula tuenda, instrui et prædisponi debeant.

At doctrina de bono communionis (quemadmodum et illa et individuali) bonum tractat, non tantum simpliciter, sed et comparate: quo spectat officia perpendere, inter hominem et hominem; inter casum et casum; inter privata et publica; inter tempus præsens et futurum : sicut videre est in animadver

CAPUT TERTIUM.

Partitio doctrinæ de cultura animi; in doctrinam de characteribus animorum; de affectibus; et de remediis, sive curationibus. Appendix doctrinæ ejusdem de congruitate inter bonum animi, et bonum corporis.

NUNC igitur, postquam de fructu vitæ (sensu intelligimus philosophico) verba fecerimus; superest, ut de cultura animi, quæ ei debetur, dicamus: sine qua pars prior nihil aliud videtur, quam imago quædam, aut statua, pulchra quidem aspectu, sed motu et vita destituta. Cui sententiæ Aristoteles ipse disertis verbis suffragatur: "Necesse est igitur de virtute dicere, et quid sit, et ex quibus gignatur. Inutile enim fere fuerit, virtutem quidem nosse, acquirendæ autem ejus modos et vias ignorare. Non enim de virtute tantum, qua specie sit, quærendum est, sed et quomodo sui copiam faciat: utrumque enim volumus, et rem ipsam nosse, et ejus compotes fieri: hoc autem ex voto non succedet, nisi sciamus, et ex quibus, et quo modo." Verbis adeo expressis, atque etiam iterato, hanc partem inculcat; quam tamen ipse non persequitur. Hoc similiter illud est, quod Cicero Catoni juniori, veluti laudem non vulgarem, attribuit; quod scilicet philosophiam amplexus esset, non disputandi causa, ut magna pars, sed ita vivendi. Quamvis autem, pro temporum, in quibus vivimus, socordia, paucis curæ sit, ut animum sedulo colant et componant, et vitæ rationem ad normam aliquam instituant (secundum illud Senecæ, "De partibus vitæ quisque deliberat; de summa nemo: adeo ut hæc pars censeri possit supervacua) illud tamen minime nos movet, ut eam

intactam relinquamus, quin potius cum illo Hippo- |
cratis aphorismo concludimus; "Qui gravi morbo
correpti, dolores non sentiunt, iis mens ægrotat."
Medicina illis hominibus opus est, non solum ad
curandum morbum, sed ad sensum expergefacien-
dum. Quod si quis objiciat, animorum curationem,
theologiæ sacræ munus esse, verissimum est quod
asserit; attamen philosophiam moralem in famuli-
tium theologiæ recipi, instar ancillæ prudentis, et
pedissequæ fidelis, quæ ad omnes ejus nutus præsto
sit, et ministret, quid prohibeat? etenim quemad-
modum in Psalmo habetur, quod "Oculi ancillæ
perpetuo ad manus dominæ respiciunt;" cum tamen
minime dubium sit, quin haud pauca ancillæ judicio
et curæ relinquantur; eodem modo et ethica obse-
quium theologiæ omnino præstare debet, ejusque
præceptis morigera esse; ita tamen ut et ipsa, intra
suos limites, haud pauca sana et utilia documenta
continere possit.

Hanc igitur partem (quando præstantiam ejus in animo recolo) in corpus doctrinæ nondum redactam, non possum non vehementer mirari. Eam igitur, ex more nostro, cum inter desiderata collocemus, aliqua ex parte adumbrabimus.

Ante omnia igitur in hac re (sicut et in universis, quæ spectant ad practicam) ratio nobis est subducenda, quid in nostra sit potestate, quid non. In altero enim datur alteratio, in altero vero applicatio tantum. Agricolæ nullum est imperium, aut in naturam soli, aut in aëris temperies; itidem nec medico, aut in crasin et constitutionem naturalem ægri, aut in accidentium varietatem. At in cultura animi, et morbis ejus persanandis, tria in considerationem veniunt; characteres diversi dispositionum; affectus, et remedia: quemadmodum et in corporibus medicandis proponuntur illa tria; complexio, sive constitutio ægri, morbus, et curatio. Ex illis autem tribus, postremum tantum in nostra potestate situm est; priora duo non item. Verum et in illis ipsis, quæ in potestate nostra non sunt, non minus diligens facienda est inquisitio, quam in illis, quæ potestati nostræ subjiciuntur. Etenim illorum perspicax et accurata cognitio substernenda est doctrinæ de remediis, ut eadem commodius et felicius applicentur. Neque enim vestis corpori aptari possit, nisi mensura corporis ante excipiatur.

Primus igitur articulus doctrinæ de cultura animi versabitur circa diversos characteres ingeniorum sive dispositionum. Neque tamen loquimur de vulgatis illis propensionibus in virtutes et vitia; aut etiam in perturbationes et affectus: sed de magis intrinsecis et radicalibus. Sane subiit animum, etiam in hac parte, nonnunquam admiratio, quod a scriptoribus, tam ethicis, quam politicis, ut plurimum neglecta aut prætermissa sit; cum utrique scientiæ clarissimum luminis jubar affundere possit. In traditionibus astrologiæ non inscite omnino distincta sunt ingenia, et dispositiones hominum, ex prædominantiis planetarum ; quod alii a natura facti sint ad contemplationes; alii ad res civiles; alii ad militiam; alii ad ambitum; alii ad amores; alii ad artes; alii ad genus vitæ varium. Item apud poëtas (heroicos, satiricos, tragicos, comicos) sparguntur ubique simulacra ingeniorum, licet fere cum

excessu, et præter modum veritatis. Quin et hoc ipsum argumentum, de diversis characteribus ingeniorum, est ex iis rebus, in quibus sermones hominum communes (quod valde raro, interdum tamen contingit) libris ipsis sunt prudentiores. At longe optima hujus tractatus suppellex et sylva peti debet ab historicis prudentioribus: neque tamen ab elogiis tantum, quæ sub obitum personæ alicujus illustris subnectere solent, sed multo magis ex corpore integro historiæ, quoties hujusmodi persona veluti scenam conscendat. Illa enim intertexta imago, potior videtur descriptio, quam elogii censura: qualis habetur apud T. Livium, Africani et Catonis majoris; apud Tacitum, Tiberii, Claudii, et Neronis ; apud Herodianum, Septimii Severi; apud Philippum Comineum, Lodovici undecimi Gallorum regis; apud Franciscum Guicciardinum, Ferdinandi Hispani, Maximiliani Cæsaris, et Leonis, et Clementis, pontificum. Isti enim scriptores, harum personarum, quas sibi depingendas delegerunt, effigies quasi perpetuo intuentes, nunquam fere rerum gestarum ab ipsis mentionem faciunt, quin et aliquid insuper de natura ipsorum inspergant. Etiam nonnullæ, in quas incidimus, relationes de conclavibus pontificum, characteres de moribus cardinalium bonos exhibuerunt: sicut et literæ legatorum, de consiliariis principum. Fiat itaque ex ea, quam diximus, materia (quæ certe fertilis est et copiosa) tractatus diligens et plenus. Neque vero volumus, ut characteres isti in ethicis (ut fit apud historicos, et poëtas, et in sermonibus communibus) excipiantur, tanquam imagines civiles integræ; sed potius ut imaginum ipsarum lineæ et ductus magis simplices; quæ inter se compositæ et commixtæ quascunque effigies constituunt: quot et quales eæ sunt, et quomodo inter se connexæ et subordinatæ ; ut fiat tanquam artificiosa et accurata ingeniorum et animorum dissectio, atque ut dispositionum, in hominibus individuis, secreta prodantur, atque ex eorum notitia, curationum animi præcepta rectius instituantur.

"Cre

Neque vero characteres ingeniorum, ex natura impressi, recipi tantum in hunc tractatum debent; sed et illi, qui alias animo imponuntur, et sexu, ætate, patria, valetudine, forma, et similibus: atque insuper illi, qui ex fortuna, veluti principum, nobilium, ignobilium, divitum, pauperum, magistratuum, idiotarum, felicium, ærumnosorum, et hujusmodi. Videmus enim, Plautum miraculi loco habere, quod senex quis sit beneficus; "benignitas hujus, ut adolescentuli est." D. autem Paulus, severitatem disciplinæ erga Cretenses præcipiens (“increpa eos dure") ingenium gentis ex poëta accusat, tenses semper mendaces, malæ bestiæ, ventres pigri." Sallustius id in regum ingeniis notat, quod apud eos frequens sit contradictoria appetere: "Plerunque regiæ voluntates, ut vehementes sunt, sic mobiles, sæpeque ipsæ sibi adversa." Tacitus observat, honores et dignitates ingenia hominum in deterius sæpius flectere, quam in melius; "solus Vespasianus mutatus est in melius." Pindarus illud animadvertit, fortunam subitam et indulgentem, animos plerunque enervare et solvere; "sunt, qui magnam felicitatem concoquere non possunt." Psalmus innuit, facilius esse modum adhibere et

temperamentum in fortunæ statu, quam in incremento: “Divitiæ si affluant, nolite cor apponere." De similibus quibusdam observationibus ab Aristotele in Rhetoricis mentionem obiter factam non inficior, nec non in aliorum scriptis nonnullis sparsim: verum nunquam adhuc incorporatæ fuerunt in moralem philosophiam; ad quam principaliter pertinent: non minus certe quam ad agriculturam, tractatus de diversitate soli et glebæ; aut ad medicinam, tractatus de complexionibus aut habitibus corporum diversis. Id autem nunc tandem fieri oportet, nisi forte imitari velimus temeritatem empiricorum, qui iisdem utuntur medicamentis ad ægrotos omnes, cujuscunque sint constitutionis.

damento nititur excellens ille, et per omnia patens, usus in civilibus præmii et pænæ; quæ rerumpublicarum columen sunt; cum affectus illi prædominantes formidinis et spei, alios omnes affectus noxios coërceant et supprimant. Etiam sicut in regimine status, non raro fit ut factio factione in officio contineatur; similiter fit et in regimine mentis interno.

Pervenimus nunc ad illa, quæ in nostra sunt potestate, quæque operantur in animum, voluntatemque et appetitum afficiunt et circumagunt; ideoque ad immutandos mores plurimum valent. Qua in parte debuerant philosophi strenue et gnaviter inquirere, De viribus et energia consuetudinis, exercitationis, habitus, educationis, imitationis, æmulationis, convictus, amicitiæ, laudis, reprehensionis, exhortationis, famæ, legum, librorum, studiorum, et si quæ sunt alia. Hæc enim sunt illa, quæ regnant in moralibus; ab istis, agentibus animus patitur et disponitur; ab istis veluti ingredientibus, conficiuntur pharmaca, quæ ad conservandam et recuperandam animi sanitatem conducant, quatenus remediis humanis id præstari possit. Ex quorum numero unum aut alterum seligemus, in quibus paululum immorabimur, ut reliquis sint exemplo. De consuetudine igitur et habitu, pauca delibabimus.

Sequitur doctrinam de characteribus doctrina de affectibus et perturbationibus, qui loco morborum animi sunt, ut jam dictum est. Quemadmodum enim politici prisci de democratiis dicere solebant ; quod populus esset mari ipsi similis, oratores autem ventis: quia sicut mare per se placidum foret et tranquillum, nisi a ventis agitaretur et turbaretur; sic et populus esset natura sua pacatus et tractabilis, nisi a seditiosis oratoribus impelleretur et incitaretur: similiter vere affirmari possit, naturam mentis humanæ sedatam fore, et sibi constantem, si affectus, tanquam venti, non tumultuarentur, ac omnia miscerent. Et hic rursus subiit nova admiratio, Aristotelem, qui tot libros de ethicis conscripsit, affectus, ut membrum ethicæ principale, in illis non tractasse; in rhetoricis autem, ubi tractandi interveniunt secundario (quatenus scilicet oratione cieri aut commoveri possint) locum illis reperisse (in quo tamen loco de iis, quantum tam paucis fieri potuit, acute et bene disseruit) nam disceptationes ejus de voluptate et dolore huic tractatui nullo modo satis-hoc teneat in aliquibus, ubi natura est peremptoria faciunt; non magis, quam qui de luce et lumine tantum scriberet, de particularium colorum natura scripsisse diceretur: siquidem voluptas et dolor erga affectus particulares ita se habent, ut lux erga colo

res.

Opinio illa Aristotelis plane mihi videtur angustias quasdam contemplationis, et negligentiam sapere: cum asserit in illas actiones, quæ naturales sunt, consuetudinem nihil posse: exemplo usus, quod si lapis millies projiciatur in altum, ne inclinationem quidem sponte ascendendi acquirit: quinetiam quod sæpius videndo, aut audiendo, nihilo melius aut videmus, aut audimus. Quamvis enim

(cujus rei causas reddere in præsentia non vacat) aliter tamen in illis fit, in quibus natura, secundum latitudinem quandam, patitur intentionem et remissionem. Sane videre potuit, chirothecam paulo Meliorem certe in hoc argumento (quatenus arctiorem, manui sæpius inducendo, laxiorem reddi; ex his, quæ nunc extant, conjicere liceat) diligen- baculum usu et mora in contrarium flexus sui natutiam adhibuerunt Stoici; attamen talem, quæ potius ralis incurvari, et in eodem statu paulo post durare; in definitionum subtilitate, quam in tractatu aliquo vocem exercitando magis fieri robustam et sonoram; pleno et fuso, consisteret. Equidem reperio etiam frigora æstumque consuetudine tolerari; et ejusdem libellos quosdam elegantes, de nonnullis ex affecti- generis complura. Quæ quidem posteriora duo exbus; veluti de ira, de inutili verecundia, et aliis per- empla propius accedunt ad rem, quam quæ ab paucis. Sed si verum omnino dicendum sit, doc- ipso adducta sunt. Attamen, utcunque hoc se tores hujus scientiæ præcipui sunt poëtæ et histo- habeat, quo magis verum fuerit, tam virtutes, quam rici, in quibus ad vivum depingi et dissecari solet, vitia, in habitu consistere; eo magis ei contendenquomodo affectus excitandi sunt et accendendi? quo- dum fuerat, ut normas præscriberet, quomodo hujusmodo leniendi et sopiendi ? quomodo rursus conti- modi habitus fuerint acquirendi aut amovendi: plunendi ac refrænandi, ne in actus erumpant? quo- rima siquidem confici possint præcepta de prudenti modo itidem se, licet compressi et occultati, pro-institutione exercitationum, animi non minus, quam dant? quas operationes edant? quas vices subeant? qualiter sibi mutuo implicentur ? qualiter inter se digladientur et opponantur? et innumera hujus generis. Inter quæ hoc ultimum plurimi est usus in moralibus et civilibus; qualiter (inquam) affectus affectum in ordinem cogat; et alterius auxilio, ad alterum subjugandum, uti liceat? Venatorum et aucupum more, qui bestiæ opera ad bestias, volucris alicujus ad volucres capiendas utuntur: quod fortasse aliter ex sese, absque brutorum auxilio, homo tam facile præstare non possit. Quin et hoc fun

corporis. Illorum paucula recensebimus.

Primum erit, ut jam a principio caveamus a pensis, vel magis arduis, vel magis pusillis, quam res postulat: nam si oneris nimium imponatur, apud ingenium mediocre bene sperandi alacritatem obtundes; apud ingenium fiduciæ plenum opinionem concitabis, qua plus sibi polliceatur, quam præstare possit; quod secum trahit socordiam. In utroque autem ingenii temperamento fiet ut experimentum expectationi non satisfaciat: id quod animum semper dejicit, et confundit. Quod si pensa leviora