cantiones, vel per vices dierum nunc latine, nunc vernacula cantarentur, donec tota Missa vernacula fieret.

Sed poetae1) nobis desunt, aut nondum cogniti sunt, qui pias et spirituales cantilenas (ut Paulus vocat) nobis concinnent 2), quae dignae sint in ecclesia Dei frequentari. Interim placet illam cantari post communionem: Gott sey gelobet vnd gebenedeiet, der vns selber hat gespeiset etc. Omissa ista particula: Vnd das heylige Sacramente, an vnserm lezten ende, aus des geweheten priesters hende, quae adiecta est ab aliquo d. Barbarae cultore, qui sacramentum tota vita parvi ducens in morte hoc opere bono speravit vitam sine fide ingredi. Nam et numeri et musicae ratio illam superfluam probant 3). Praeter hanc illa valet: Nu bitten wir den heiligen Geist; item: Ein Kindelin_so_lobelicht). Nam non multas invenias, quae aliquid gravis spiritus sapiant. Haec dico, ut, si qui sunt poetae Germa nici, exstimulentur et nobis poemata pietatis cudant 5).

Haec de Missa et Communione pro tempore dicta sint satis. Cetera usus et res ipsa docebunt, modo verbum Dei strenue et fideliter in ecclesia annuncietur; nam quod forte petent aliqui, haec omnia Scripturis et exemplis Patrum probari, non multum movemur, quod supra diximus, in his debere libertatem regnare, et neque legibus neque imperiis liceat conscientias captivare Christianas. Unde et nihil de his rebus Scripturae definiunt, sed sinunt libertatem spiritus abundare suo sensu, pro commoditate locorum, temporum et personarum. Patrum vero exempla partim sunt incognita, quae vero nota sunt, tam varia sunt, ut nihil certi liceat constituere, videlicet, quod et ipsi libertate sua usi

:

1) Ibid. Sed poetae et musici. 2) Ibid.: concinant. 3) Ibidem desunt verba inde ab Omissa usque ad superfluam probant. 4) Ibid.: Ein Kindelein so löbelich. 5) Ibid.: componant.

Lutheri opp. V. A. ad ref, hist. i. p. Vol. VII

2

sunt. Quin ut maxime certa et simplicia essent, nobis tamen nec legem nec necessitatem imitandi imponerent.

In reliquis diebus, quas ferias vocamus nihil video, quod non ferri possit, modo Missae abrogentur. Nam Matutinae trium lectionum et Horae, tum Vesperae et completorium de tempore (exclusis Sanctorum feriis) nibil sunt nisi Scripturae divinae verba. Et pulchrum, imo necessarium est, pueros assuescere legendis et audiendis Psalmis et lectionibus Scripturarum sanctarum. Verum si quidquam hic novari debet, prolixitas mutari potest arbitrio Episcopi, ut tres Psalmi pro Matutinis, tres pro Vesperis cum uno vel duobus Responsoriis absolvantur. Haec vero non melius ordinantur, quam ipso arbitrio Episcopi, cuius est deligere optima in Responsoriis et Antiphonis et de Dominica in Dominicam per hebdomadam ordinare, ut nec nimia eiusdem assiduitate fastidium, nec nimia varietate et multitudine cantus et lectionum taedium spiritus generetur. Sed per partes distributum totum Psalterium in usu maneat, et universa Scriptura in lectiones partita, perseveret in auribus ecclesiae.

Hic vero, quod alias egi, agendum est, ut iste cantus non sit tantum lingua loqui, vel potius tantum, sicut sonus fistulae aut citharae, sine sensu. Ideo instituendae sunt lectiones quotidianae, altera mane in novo vel veteri Testamento, altera vesperi in altero Testamento, cum explanatione vernacula. Hunc ritum esse antiquum probat et res, et vocabulum Homilia in matutinis, et capitulum in vesperis et aliis horis. Scilicet, quod Christiani, quoties convenissent, aliquid legebant, et vernacula interpretabantur, more, quem Paulus 1. Corinth. 14. describit,

Post, successu temporis peioris, cum deficerent prophetae et interpretes, relicta est ista vox sola post lectiones et capitula, Deo gratias, tum loco interpretationis multiplicatae sunt lectiones, Psalmi et Hymni, et alia in hanc taediosam prolixitatem,

quanquam Hymni et Te Deum laudamus, aeque id testantur, quod, Deo gratias, scilicet, quod post interpretationes et Homilias Deum laudarint, et gratias egerint, pro revelata veritate sermonum Dei. Quales et ego vellem fieri nostras vernaculas cantilenas.

Tantum habui, optime Nicolae, quod de nostrae Vuittembergensis ecclesiae ritibus et ceremoniis, partim iam institutis ac propediem (Christo volente) consummandis, ad te perscriberem, cuius exemplar, si tibi et aliis placuerit, imitari licet. Sin minus, unctioni libenter locum dabimus, parati a vobis et quibusvis aliis commodiora accipere.

Nec vos aut quosvis alios absterreat, quod in nostra Vuittemberga adhuc perseverat Topheth illa sacrilega, quae Principum Saxoniae impia et perdita pecunia est, ecclesiam1) dico omnium Sanctorum. Nam tantum est miserente Deo apud nos antidoti per copiosum verbum Dei, ut pestis illa in angulo suo languens non nisi sibi ipsi pestilens sit. Denique vix tres aut quatuor porci et ventres sunt in ipsa illa perditionis domo, qui pecuniam illam colunt, ceteris omnibus simul et universo populo insignis nausea et abominatio est, neque licet vi aut imperio in eos grassari, ut nosti, decere Christianos non nisi virtute gladii spiritus pugnare. Sic enim et infreno populum quotidie, alioqui iamdudum domus illa omnium Sanctorum, imo domus omnium diabolorum, alio nomine ferretur in orbe.

Sed nec potestatem spiritus, quam dedit nobis Deus, in illam exercui, ferens longanimiter opprobrium istud, si forte det illis Deus poenitentiam 2), contentus interim, quod nostra domus, quae verius est omnium Sanctorum domus, hic regnat et stat velut turris Libani contra domum omnium diabolo

1) In ed. Ien.: Templum 2) Ibid. margini adscripta legitur haec nota: Non multo post etiam in eo templo sublati sunt impii cultus Missarum et alii abusus.

rum. Sic Satanam torquemus verbo, quamvis ille risum simulet, sed dabit Christus, ut spes sua fallat eum, et cunctis videntibus praecipitetur.

Ora pro me, vir sancte Dei, gratia tecum et eum omnibus vestris, Amen.

M. D. XXIII 2).

2) In ed. orig. numerus anni non indicatur.

Exemplum theologiae et et doctrinae papisticae.

(1523.)

Lutherus, quid hoc scripto, quo Provincialis cuiusdam ordinis Praedicatorum concionem in velatione virginis monasterium ingredientis habitam uberius illustravit, efficere voluerit, ipse satis aperte indicat in praefatione:,,Cum ego sim, inquit, unus. de Antipapis, revelatione divina ad hoc vocatus, ut dissipem, perdam et destruam regnum illud maledictionis, cupide et libenter eo fungor officio, sicut hactenus feci: ideo statui hunc sermonem seu portentum potius in publicum edere et in faciem sistere etc."

In editione Opp. Luth. Ienensi (Tom. II., p. 593) et in Seckendorfii Hist. Luth. Lib. I §. 160 (Addit. III) hunc librum adscriptum videmus anno 1523, id quod non absimile vero esse videtur, quod illo tempore saepius de votis monasticis actum est (cf. Luth. Epp. ed. de Wette II, 287, 320, 365 et alibi), sed ante annum 1531 typis impressum nusquam invenimus. Anno enim 1531 hoc scriptum typis excusum esse refert liber ille rarissimus a Luthero ipso praefatione ornatus: Catalogus oder Register aller Bücher und schrifften D. Mart. Luth. durch in ausgelassen, vom jar M.D.XVIII bis ins XXXIII. Mit einer Vorrhede. Mit einer Vorrhede. Wittemberg. In fine: Gedruckt zu Wittemberg, durch Hans Lufft.