HISTORIA.

doctrinarum ; et census excipiatur, quæ ex illis locu- | quamque difficilem provinciam sustineam; etiam pletes sint, et majorem in modum auctæ, quæ autem inopes et destitutæ. Opinio enim copiæ, inter causas inopiæ est; atque multitudo librorum luxuriæ potius, quam penuria indicium quoddam præ se fert. Quæ tamen redundantia (si quis recte judicet) neutiquam delendis antehac scriptis libris, sed novis melioribus edendis tolli debet, qui ejus generis sint, ut, tanquam serpens Moses, serpentes magorum" devorent.

quam sint vires minime voluntati pares: attamen magnam in spem venio, si ardentior meus erga literas amor me longius provexerit, usurum me excusatione affectus; quia non simul cuiquam conceditur, amare et sapere. Nescius equidem non sum, eandem judicii libertatem aliis relinquendam, quam ipse usurpaverim. Equidem libenter æque acceperim ab aliis, ac impertiverim, humanitatis illud officium: "Nam qui erranti comiter monstrat viam,” Horum, quos enumeravimus, omnium defectuum etc. Prospicio etiam animo complura ex illis, quæ remedia, præter illius postremi, quin etiam ejusdem tanquam omissa et desiderata in registrum hoc nospostremi, quoad partem ejus activam, quæ spectat trum referre visum fuerit, in diversas censuras incurad designationem scribentium, opera sunt vere basi- sura: alia scilicet quod sint dudum peracta, et jam lica: erga quæ privati alicujus conatus et industria extent: alia quod curiositatem sapiant, et fructum fere sic se habeat, ut Mercurius in bivio: qui digi- promittant perexilem: alia quod nimis ardua existum potest in viam intendere, pedem inferre non po- tant, et fere impossibilia, quæ ab hominibus absoltest. At speculativa illa pars, quæ ad examen doc- vantur. Ad priora duo quod attinet, res ipsæ pro se trinarum (quid nimirum in singulis desideretur) causam agent; circa postremum de impossibilitate pertinet, etiam industriæ hominis privati patet. ita statuo: ea omnia possibilia et præstabilia cenMihi igitur in animo est, perambulationem doctri-senda, quæ ab aliquibus perfici possint, licet non a narum, et lustrationem generalem et fidelem aggredi, quibusvis; et quæ a multis conjunctim, licet non ab præcipue cum inquisitione sedula et accurata, quæ-uno; et quæ in successione seculorum, licet non nam earum partes neglectæ incultæque jaceant, hominum industria nondum subactæ, et ad usum conversæ ; ut hujusmodi delineatio et registratio, et publicis designationibus, et privatorum spontaneis laboribus facem accendat. In quo nihilominus consilium est, hoc tempore omissiones duntaxat, et desiderata notare: non autem errores et infelicitates redarguere: aliud enim est inculta loca indicare, aliud culturæ modum corrigere.

Quam quidem ad rem, cum me comparo, et accingor; non sum nescius, quantum opus moveam,

eodem ævo; et denique quæ publica cura et sumptu, licet non opibus et industria singulorum. Si quis tamen sit, qui malit Salomonis illud usurpare : "Dicit piger, Leo est in via;" quam illud Virgilii : "Possunt, quia posse videntur:" satis mihi erit, si labores mei inter vota tantum sive optata melioris notæ habeantur. Sicut enim haud omnino rei imperitum esse oportet, qui quæstionem apposite instituat; ita nec sensus inops videatur, qui haud quaquam absurda optaverit.

RATIO.

DOCTRINA DE NUMINE, SIVE THEOLOGIA NATURALIS.

Theologiæ, tam inspiratæ quam naturalis, Appendix-Doctrina de angelis et spiritibus.

Axiomata Scientiarum communia.

Conditiones entium transcendentes.

PHILOSOPHIA.

Ars inveniendi

Doctrina de inveni- (Indicium ab experimentis ad experimenta, sive Experientia literata.
Indicium ab experimentis ad axiomata, sive Inductio.

endis artibus.

Doctrina de inveni- Promptuaria.

Appendix artis judicandi-Analogia demonstrationum pro natura subjecti.
Doctrina de adminiculis memoriæ.

S Hieroglyphica et Gestus.
Characteres reales.

Doctrina de Locutione-Sonus. Mensura. Accentus.

DOCTRINA De Homine.

PHILOSOPHIA HUMANITATIS.

DOCTRINA CIRCA ANIMAM HOMINIS.

Doctrina de usu et objectis facultatum animæ.

LOGICA.

Ars tradendi

ETHICA.

Doctrina de methodo sermonis,
sive Prudentia traditiva

Per aphorismos aut methodice.

Per assertiones aut per quæstiones.

Per informationes, et anticipationes prius infusas aut impressas.

Dispositio totius operis vel argumenti.

Limitatio propositionum.

sive Rhetorica.

Colores boni et mali.

Antitheta rerum.

Formulæ minores orationum.

Doctrina de characteribus animorum.

Georgica animi Doctrina de affectibus.

Doctrina de remediis.

Appendix doctrinæ de cultura animi-Congruitas inter bonum animi et bonum corporis.

CAPUT PRIMUM.

Partitio universalis doctrinæ humanæ in historiam, poësim, philosophiam, secundum tres intellectus, facultates, memoriam, phantasiam, rationem; quodque eadem partitio competat etiam theologicis.

PARTITIO doctrinæ humanæ ea est verissima, quæ sumitur ex triplici facultate animæ rationalis, quæ doctrinæ sedes est: historia ad memoriam refertur, poësis ad phantasiam, philosophia ad rationem. Per poësim autem, hoc loco intelligimus non aliud, quam historiam confictam, sive fabulas. Carmen enim styli quidam character est, atque ad artificia orationis pertinet; de quo suo loco.

Historia proprie individuorum est, quæ circumscribuntur loco et tempore. Etsi enim historia naturalis circa species versari videatur; tamen hoc | fit ob promiscuam rerum naturalium (in plurimis) sub una specie, similitudinem; ut, si unam noris, omnes noris. Sicubi autem individua reperiantur, quæ aut unica sunt in sua specie, veluti sol et luna; aut a specie insigniter deflectunt, ut monstra; non minus recte constituitur narratio de illis in historia naturali, quam de hominibus singularibus in historia civili. Hæc autem omnia ad memoriam spectant.

Poësis, eo sensu, quo dictum est, etiam individuorum est; confictorum ad similitudinem illorum, quæ in historia vera memorantur: ita tamen ut modum sæpius excedat, et quæ in rerum natura nunquam conventura, aut eventura fuissent, ad libitum componat et introducat; quemadmodum facit et pictoria. Quod quidam phantasiæ opus est.

Philosophia individua dimittit; neque impressiones primas individuorum, sed notiones ab illis abstractas complectitur; atque in iis componendis et dividendis, ex lege naturæ et rerum ipsarum evidentia, versatur. Atque hoc prorsus officium est atque opificium rationis.

philosophia. Quod enim ad eam partem pertinet, quæ redundare videtur, prophetiam videlicet, ea historiæ genus est: quandoquidem historia divina, ea polleat supra humanam prærogativa, ut narratio factum præcedere, non minus quam sequi possit.

CAPUT SECUNDUM.

Partitio historiæ in naturalem et civilem, ecclesiastica et literaria sub civili comprehensa. Partitio historiæ naturalis in historiam generationum, prætergenerationum, et artium.

HISTORIA aut naturalis est, aut civilis: in naturali, naturæ res gestæ et facinora memorantur; in civili, hominum. Elucent proculdubio divina in utrisque, sed magis in civilibus, ut etiam propriam historiæ speciem constituant, quam sacram aut ecclesiasticam appellare consuevimus. Nobis vero etiam ea videtur literarum et artium dignitas, ut iis historia propria seorsum attribui debeat: quam sub historia civili (quemadmodum et ecclesiasticam) comprehendi intelligimus.

Partitionem historiæ naturalis moliemur ex statu et conditione ipsius naturæ, quæ in triplici statu posita invenitur, et tanquam regimen trinum subit. Aut enim libera est natura, et cursu consueto se explicans, ut in cœlis, animalibus, plantis, et universo naturæ apparatu; aut a pravitatibus et insolentiis materiæ contumacis, et ab impedimentorum violentia, de statu suo detruditur, ut in monstris; aut denique ab arte et opera humana constringitur, et fingitur, et tanquam novatur, ut in artificialibus. Sic itaque partitio historiæ naturalis in historiam generationum, præter-generationum, et artium; quam postremam, etiam mechanicam, et experimentalem appellare consuevimus. Harum prima libertatem naturæ tractat: secunda errores: tertia vincula. Libenter autem historiam artium, ut historiæ naturalis specimen, constituimus: quia inveteravit prorsus opinio, ac si aliud quippiam esset ars a natura, artificialia a naturalibus: unde illud malum, quod plerique historiæ naturalis scriptores, perfunctos se putent, si historiam animalium, aut plantarum, aut mineralium confecerint, omissis artium mechanicarum experimentis. Sed et illabitur etiam animis hominum aliud subtilius malum; nempe, ut ars censeatur solummodo tanquam additamentum quoddam naturæ, cujus scilicet ea sit vis, ut naturam (sane) vel inchoatam perficere, vel in deterius vergentem emendare, vel impeditam liberare; minime vero penitus vertere, transmutare, aut in imis concutere possit: quod ipsum rebus humanis præproperam desperationem intulit. At contra, illud animis hominum penitus insidere debuerat; artificialia a naturalibus, non forma aut essentia, sed Neque alia censemus ad theologica partitione efficiente solummodo differre; homini quippe in opus esse. Differunt certe informationes oraculi et naturam, nullius rei potestatem esse, præterquam sensus, et re et modo insinuandi: sed spiritus humanus motus, ut scilicet corpora naturalia aut admoveat, unus est, ejusque arculæ et cellæ eædem. Fit itaque, aut amoveat. Ubi igitur datur admotio corporum ac si diversi liquores, atque per diversa infundibula, naturalium, aut remotio, conjungendo (ut vocant) in unum atque idem vas recipiantur. Quare et activa passivis, omnia potest homo; ubi non datur, theologia, aut ex historia sacra constat; aut ex nihil neque interest, si res ponantur in ordine ad parabolis, quæ instar divinæ poëseos sunt; aut ex aliquem effectum, utrum hoc fiat per hominem, vel præceptis et dogmatibus, tanquam perenni quadam | absque homine. Aurum aliquando excoquitur igne,

Hæc autem ita se habere, si quis intellectualium origines petat, facile cernet. Individua sola sensum percellunt, qui intellectus janua est. Individuorum eorum imagines, sive impressiones a sensu exceptæ, figuntur in memoria, atque abeunt in eam, a principio tanquam integræ, eodem, quo occurrunt, modo: eas postea recolit, et ruminat anima humana; quas deinceps aut simpliciter recenset; aut lusu quodam imitatur; aut componendo et dividendo digerit. Itaque liquido constat, ex tribus his fontibus, memoriæ, phantasiæ, et rationis, esse tres illas emanationes, historiæ, poëseos, et philosophiæ: nec alias aut plures esse posse. Etenim historiam et experientiam pro eadem re habemus; quemadmodum etiam philosophiam et scientias.

aliquando in arenulis purum invenitur, ministrante sibi ipsi natura: iris similiter fit ex nube roscida in sublimi; fit etiam per aspersionem aquæ, hic apud nos. Itaque natura omnia regit: subordinantur autem illa tria; cursus naturæ; exspatiatio naturæ; et ars, sive additus rebus homo: ideoque in historia naturali, tria illa comprehendi par est; quod etiam C. Plinius magna ex parte fecit: qui historiam naturalem solus pro dignitate complexus est; sed complexam, minime ut decuit, imo potius indignis modis tractavit.

Harum prima habetur mediocriter exculta: sequentes duæ ita tenuiter et inutiliter tractantur, ut in desideratorum classe reponendæ sint. Neque enim reperias satis instructam et locupletem collectionem operum naturæ eorum, quæ a cursu ordinario generationum, productionum, et motuum aberrarunt, et deflexerunt: sive sint illi fœtus certarum regionum aut locorum singulares; sive temporum eventus insoliti; sive casuum (ut ait ille) ingenia; sive proprietatum abditarum effectus; sive monadica naturæ in sua specie. Non negaverim, inveniri libros nimio plures, fabulosis experimentis, commentitiis secretis, et frivolis imposturis, ad voluptatem et novitatem, refertos; cæterum narrationem gravem et severam, de heteroclitis et mirabilibus naturæ, diligenter examinatam ac fideliter descriptam, non, inquam, invenio præsertim cum debita rejectione, et publica tanquam proscriptione mendaciorum et fabularum, quæ invaluerunt. Nam ut res se nunc habet, si forte mendacia aliqua circa res naturales obtinuerint, et celebrata sint (sive quod tantum possit reverentia antiquitatis, sive quod illa denuo examini subjicere sit molestum, sive quod mirifica scilicet ornamenta putantur orationis, propter similitudines et comparationes) nunquam postea exterminantur aut retractantur.

quis sibi unicam veritatis inquisitionem proponat; quod et majestas tua exemplo proprio confirmavit. Tu enim, duobus illis clarissimis et acutissimis religionis ac naturalis philosophiæ oculis, tales umbras prudenter ac perspicaciter perlustrasti; ut te soli simillimum probaveris, qui polluta loca ingreditur, nec tamen inquinatur. Cæterum illud monuerim, narrationes istas cum rebus superstitiosis conjunctas, seorsum componi, neque cum puris et sinceris naturalibus commisceri oportere. Quod vero ad narrationes attinet, circa prodigia et miracula religionum; illa certe aut non utique vera sunt, aut nulla ex parte naturalia; ideoque ad historiam naturalem non pertinent.

Quantum ad historiam naturæ subactæ, et factitiæ, quam mechanicam appellare solemus; invenio sane collectiones quasdam de agricultura, etiam de artibus compluribus mechanicis: sed, quod pessimum est in hoc genere, semper negliguntur et rejiciuntur experimenta, in artibus singulis familiaria et vulgata; quæ tamen ad interpretationem naturæ æque aut plus faciunt, quam minus trita. Nam labes quædam literis aspergi videatur, si forte viri docti se submittant inquisitioni, aut observationi rerum mechanicarum, nisi fuerit earum, quæ pro arcanis artis, aut pro rebus admodum raris, aut subtilibus reputentur: quod tam inanis ac superciliosæ arrogantiæ vitium merito irrisit Plato, quando Hippiam sophistam jactabundum inducit cum Socrate disputantem, sincero et solido veritatis investigatore: qui, cum de pulchritudine sermo institutus esset, pro vago suo et soluto disputandi more, primum intulit exemplum virginis pulchræ, dein equæ pulchræ, postremo ollæ fictilis pulchræ et affabre factæ : hoc ultimo exemplo Hippias commotus, dixit: "Stomacharer certe, nisi humanitatis ratio me eo adigeret, cum quoquam disputare, qui exempla tam vilia et sordida allegaret." Cui Socrates, "Te quidem ita decet, cum tam nitidis sis amictus vestibus et pulchris calceis:" et alia per ironiam. Enimvero, illud pro certo asseri possit, grandia exempla haud optimam, aut tutissimam afferre informationem. Id quod exprimitur non insulse in pervulgata illa fabula de philosopho: qui cum stellas sublatis oculis intueretur, incidit in aquam: nam si oculos demisisset, stellas illico in aqua videre potuisset ; verum suspiciens in cœlum, aquam in stellis videre non potuit. Eodem modo sæpe accidit, ut res minutæ et humiles plus conferant ad notitiam grandium, quam grandes ad notitiam minutarum. Bene siquidem notavit Aristoteles,

Finis hujusmodi operis, quod exemplo suo decoravit Aristoteles, nil minus est, quam ut curiosis et inanibus ingeniis gratificetur, sicut faciunt mirabilarii et prodigiastri: verum duas ob causas, utramque seriam et gravem; unam, ut axiomatum corrigatur iniquitas; quæ plerunque in exemplis tritis et vulgatis fundamentum habent; alteram, quod a miraculis naturæ ad miracula artis expeditus sit transitus et pervius. Neque enim huic rei plus inest negotii, præterquam ut naturæ vestigia persequaris sagaciter, cum ipsa sponte aberret; ut hoc pacto postea cum tibi libuerit, eam eodem loci deducere, et compellere possis. Neque vero præceperim, ut ex historia ista mirabilium, superstitiosæ narratio-" cujusque rei naturam in portionibus ejus minimis nes, de maleficiis, fascinationibus, incantationibus, optime cerni." Quam ob causam, reipublicæ natusomniis, divinationibus, et similibus, prorsus exclu- ram perscrutatur primo in familia, et in simplicisdantur, ubi de facto et re gesta liquido constet. simis combinationibus societatis (mariti scilicet et Nondum enim innotuit, quibus in rebus et quousque, uxoris, parentum et liberorum, domini et servi) quæ effectus superstitioni attributi ex causis naturalibus in quolibet tuguriolo occurrunt. Simili plane ratiparticipent. Ideoque licet hujusmodi artium usum one natura hujusce magnæ civitatis (universitatis et praxin merito damnandum censeamus, tamen a nimirum rerum) ejusque dispensatio, in prima quaque speculatione et consideratione ipsarum (si strenue symbolizatione et minimis rerum portionibus invesexcutiantur) notitiam haud inutilem consequemur, tiganda est: uti fieri videmus, quod secretum illud non solum ad delicta in hoc genere rerum rite di- naturæ (habitum pro maximo) de verticitate ferri, judicanda; sed etiam ad naturæ secreta ulterius tactu magnetis exciti, ad polos, se conspiciendum rimanda. Neque certe hæsitandum de ingressu et præbuit, non in vectibus ferreis, sed in acubus. penetratione, intra hujusmodi antra et recessus, si

Ego vero, si quod sit mei pondus judicii, sic plane