Page images
PDF
EPUB

musicis, ibidi pro lavationibus intestinorum, operculo | Davidem, qui in agro aberat. Atque hæc induc

ollæ, quod dissiliit, pro re tormentaria, denique (ut verbo dicamus) casui aut cuivis alteri rei plus debea- | mus, quam dialecticæ. Nec vero multo aliter se habet modus ille inveniendi, quem recte describit❘ Virgilius: Georg. i. 133.

"Ut varias usus meditando extunderet artes
Paulatim."-

Non enim alia hic proponitur inveniendi methodus,
quam cujus bruta ipsa sunt capacia, et quam crebro
usurpant: nimirum attentissima circa unam rem
solicitudo, ejusque perpetua exercitatio, quas sui
conservandi necessitas hujusmodi animantibus im-
ponit. Cicero enim vere admodum; "Usus uni rei
deditus, et naturam et artem sæpe vincit." Quare si
prædicetur de hominibus,

-"Labor omnia vincit Improbus, et duris urgens in rebus egestas:'

etiam de brutis similiter quæritur,

[ocr errors]
[ocr errors]

'Quis expedivit psittaco suum Xaïpe?” Corvo quis auctor fuit, ut magna siccitate lapillos immitteret arbori cavæ, ubi aquam forte conspexerit, ut surgentem laticem rostro posset attingere ? Quis viam monstravit apibus, qui per aërem, tanquam vastum mare, agros floridos, licet multum ab alvearibus dissitos, solent petere, et favos suos denuo repetere? Quis formicam docuit, ut grana in colliculo suo reponenda circumroderet prius, ne reposita germinarent, et spem suam illuderent? Quod si in versu illo Virgiliano quis notet verbum illud extundere, quod difficultatem rei; et verbum illud paulatim, quod tarditatem innuit; redibimus unde profecti sumus, ad Ægyptiorum illos deos; cum hactenus homines modice rationis facultate, neutiquam vero officio artis, usi sint ad inventa detegenda.

Secundo, hoc ipsum, quod asserimus (si advertatur paulo diligentius) demonstrat inductionis forma, quam proponit dialectica; qua scilicet scientiarum principia inveniantur et probentur ; quæ vitiosa plane est et incompetens, et naturam tantum abest ut perficiat, ut etiam eam pervertat et detorqueat. Qui enim modum acute introspexerit, quo ros iste æthereus scientiarum, similis illi de quo loquitur poëta,

"Aerei mellis cœlestia dona,"

tionis forma (si verum omnino dicendum sit) tam pinguis est et crassa, ut incredibile videatur, tam acuta et subtilia ingenia (qualia in his rebus meditationes suas exercuerunt) potuisse eam mundo obtrudere; nisi illud in causa fuisset, quod opera festinata ad theorias et dogmata contendissent: particularia autem (præsertim moram in iis longiorem) ex fastu quodam et elatione animi, despexissent. Illi enim exempla, sive instantias particulares, vice lictorum aut viatorum adhibuerunt ad summovendam turbam, ut dogmatibus suis viam aperirent; neutiquam autem ea inde ab initio in consilium advocarunt, ut legitima fieret et matura de rerum veritate deliberatio. Certe perculserit animos pia et religiosa quædam admiratio, cum videamus eadem calcata vestigia, ad errorem ducentia, in divinis et humanis. Quemadmodum enim in divina veritate percipienda ægre quis in animum inducat, ut fiat tanquam parvulus; ita in humana perdiscenda, provectos utique, puerorum more, prima inductionum elementa adhuc legere et retractare, res humilis existimatur et quasi contemnenda.

Tertio, si concedatur, principia scientiarum ex inductione, qua utuntur, vel sensu et experientia, recte posse constitui; certissimum est tamen, axiomata inferiora ab iis per syllogismum non posse (in rebus naturalibus, quæ participant ex materia) recte et tuto deduci. In syllogismo enim fit reductio propositionum ad principia per propositiones medias. Hæc autem sive inveniendi sive probandi forma in scientiis popularibus (veluti ethicis, politicis, legibus, et hujusmodi) locum habet: imo et in theologicis; quandoquidem Deo pro bonitate sua placuerit captui humano se accommodare: at in physicis, ubi natura opere, non adversarius argumento constringendus est, elabitur plane veritas ex manibus; propter longe majorem naturalium operationum, quam verborum subtilitatem: adeo ut succumbente syllogismo, inductionis (veræ scilicet et emendatæ) officio ubique opus sit, tam ad principia magis generalia, quam ad propositiones inferiores. Nam syllogismi ex propositionibus consistunt; propositiones ex verbis; verba notionum tesseræ sunt. Quare si notiones ipsæ (quæ verborum animæ sunt) male et varie a rebus abstrahantur, tota fabrica corruit. Neque laboriosa vel consequentiarum argumentorum, vel veritatis propositionum examinatio, rem in integrum unquam restituet; cum error sit (ut loquuntur medici) in digestione prima; quæ a functionibus sequentibus non rectificatur. Non igitur absque magna, et evidenti causa evenit, ut complures ex

colligatur (cum et scientiæ ipsæ ex exemplis singulis, partim naturalibus, partim artificialibus, tanquam prati floribus et horti, extrahantur) reperiet profecto animum suapte sponte, et nativa indole, induc-philosophis (aliqui autem eorum maxime insignes) tionem solertius conficere, quam quæ describitur a dialecticis; siquidem ex nuda enumeratione particularium (ut dialectici solent) ubi non invenitur instantia contradictoria, vitiose concluditur; neque aliquid aliud hujusmodi inductio producit, quam conjecturam probabilem. Quis enim in se recipiet, cum particularia, quæ quis novit, aut quorum meminit, ex una tantum parte compareant; non delitescere aliquod, quod omnino repugnet? Perinde ac si Samuel acquievisset in illis Isai filiis, quos coram adductos videbat in domo; et minime quæsivisset

academici fuerint et sceptici qui scientiæ humanæ et syllepsium certitudinem sustulerunt; ultra verisimilitudinem aut probabilitatem negantes eam pertingere. Inficias non iverim, visum esse nonnullis, Socratem, cum scientiæ certitudinem a se amoveret, per ironiam tantum hoc fecisse; et scientiam dissimulando simulasse: renunciando scilicet iis, quæ manifesto sciebat, ut eo modo, etiam quæ nesciebat, scire putaretur. Neque etiam in recentiore academia (quam amplexus est Cicero) illa opinio acatalepsia admodum sincere culta fuit. Etenim qui

menti; aut per translationem experimenti; aut per inversionem experimenti; aut per compulsionem experimenti; aut per applicationem experimenti ; aut per copulationem experimenti; aut denique per sortes experimenti. Universa vero ista cohibita sunt citra terminos axiomatis alicujus inveniendi. Illa enim altera pars de novo organo, omnem transitionem experimentorum in axiomata, aut axiomatum in experimenta, sibi vindicat.

eloquentia floruerunt, hanc fere sectam sibi desump- | nem experimenti; aut per productionem experiserunt, ut in utramque partem copiose disserendi gloriam assequerentur: unde a via illa recta, per quam ad veritatem pergere debuissent, tanquam ad deambulationes quasdam amœnas, animi causa institutas, deflexum est. Constat tamen, nonnullos sparsim in utraque academia (veteri et nova) multo magis inter scepticos, acatalepsiam istam simpliciter et integre tenuisse. Verum in hoc maxime ab illis peccatum est; quod sensuum perceptiones calumniabantur; unde scientias radicitus evellebant. Sensus vero, licet sæpenumero homines aut fallant, aut destituant, possint tamen multa adjuti industria ad scientias sufficere; idque non tam ope instrumentorum (licet et hæc quoque aliqua ex parte prosint) quam experimentorum ejus generis, quæ objecta subtiliora, quam pro sensus facultate, ad objecta sensu comprehensibilia producere queant. Debuerant autem potius defectum hac in parte imputasse mentis tum erroribus, tum contumaciæ (quæ rebus ipsis morigera esse recusat) et pravis demonstrationibus, et modis ratiocinandi, et concludendi, ex perceptione sensuum, perperam institutis. Hæc autem loquimur, non quo intellectui detrahatur, aut negotium totum deseratur, sed quo intellectui auxilia commoda comparentur et subministrentur, quibus rerum ardua et naturæ obscuritatem vincere possunt. Nemo enim tanta pollet manus constantia, aut etiam habitu, ut rectam lineam ducere, aut perfectum circulum circumscribere, manu libera possit; quod tamen ope regulæ, aut circini, facere in promptu est. Hæc igitur res ipsa est, quam paramus, et ingenti conatu molimur; ut scilicet mens per artem fiat rebus par; utque inveniatur ars quædam indicii et directionis, quæ cæteras artes, earumque axiomata, atque opera detegat, et in conspectum det. Hanc enim merito desiderari posuimus.

[ocr errors]

Variatio experimenti fit primo in materia; scilicet, quando experimentum in jam cognitis, certæ materiæ fere adhæsit; nunc vero in illis, quæ similis sunt speciei, tentetur: veluti confectio papyri in pannis linteis tantum probata est, in sericis minime (nisi forte apud Chinenses) neque rursus in filaceis, compositis ex setis et pilis, ex quibus conficitur (quod vocamus) camelotum; neque denique in laneis, gossypio, et pellibus; quanquam hæc tria postrema magis esse videntur heterogenea. Itaque admisceri possint potius, quam per se utilia esse. Item insitio in arboribus fructiferis in usu est, in arboribus sylvestribus raro tentata; licet perhibeatur ulmum in ulmum insitam miras producere foliorum umbras. Insitio etiam in floribus rara admodum est, licet hoc jam cœperit fieri in rosis muscatellis, quæ rosis communibus feliciter innoculantur. Etiam variationem in parte rei, inter variationes in materia ponimus. Videmus enim, surculum in trunco arboris insitum felicius pullulare, quam si terræ indatur. Cur non et semen cepa capiti alterius cepæ viridis inditum, felicius germinet, quam si nudæ terræ commissum fuerit? Atque hic radix pro trunco variatur, ut hæc res insitio quædam in radice videri possit. Variatio experimenti fit secundo in efficiente: radii solis per specula comburentia, calore ita intenduntur, ut materiam, quæ ignem facile concipiat, accendere possint: num et radii lunæ, per eadem, ad lenissimum aliquem gradum teporis actuari possunt, ut videamus, utrum corpora omnia cœlestia sint potestate calida? Item calores radiosi, per specula scilicet, intenduntur : num etiam calores opaci (quales sunt lapidum et metallorum antequam candeant) idem patiuntur; an potius sunt luminis in hac re partes nonnullæ ? Item succinum et gagates fricata paleas trahunt; num etiam et ad ignem tepefacta? Variatio experimenti fit tertio in quanto circa quod diligens admodum est adhibenda cura, cum hoc multi circumstent errores. Credunt enim homines, aucta aut multiplicata quantitate, pro rata augeri aut multiplicari virtutem. Et hoc fere postulant et supponunt, tanquam res sit mathematicæ cujusdam certitudinis; quod omnino falsissimum est. Globus plumbeus unius libræ a turri demissus (puta) decem pulsuum spatio, ad ter- . ram descendit: num globus duarum librarum (in quo impetus iste, motus, quem vocant, naturalis, duplicari debet) spatio quinque pulsuum terram feriet ? At ille æquali fere tempore descendet, neque accelerabitur juxta rationem quanti. Item sulphuLiterata experientia, sive venatio Panis, modos ris (puta) drachma una semilibræ chalybis admixta, experimentandi tractat: eam (cum desiderari posue- eam fluere faciet et colliquari: num igitur uncia rimus, neque res sit plane perspicua) pro more et sulphuris, quatuor libris chalybis, ad colliquationem instituto nostro aliquatenus adumbrabimus. Modus sufficiet? At illud non sequitur. Certum enim est, experimentandi præcipue procedit, aut per variatio- | obstinationem materiæ in patiente, per quantitatem,

Ars ista indicii (ita enim eam appellabimus) duas habet partes: aut enim defertur indicium ab experimentis ad experimenta: aut ab experimentis ad axiomata, quæ et ipsa nova experimenta designent. Priorem harum experientiam literatam nominabimus, posteriorem vero interpretationem naturæ, sive novim organum. Prior quidem (ut alibi attigimus) vix pro arte habenda est, aut parte philosophiæ, sed pro sagacitate quadam; unde etiam eam venationem Panis (hoc nomen ex fabula mutuati) quandoque appellamus: attamen quemadmodum possit quis, in via sua, triplici modo progredi; aut cum palpat ipse in tenebris; aut cum alterius manu ducatur, ipse parum videns; aut denique cum vestigia lumine adhibito regat: similiter cum quis experimenta omnigena absque ulla serie, aut methodo tentet; ea demum mera est palpatio: cum vero nonnulla utatur in experimentando directione et ordine, perinde est, ac si manu ducatur. Atque hoc illud est, quod per experientiam literatam intelligimus: nam lumen ipsum, quod tertium fuit, ab interpretatione naturæ, sive novo organo, petendum est.

augeri amplius, quam activitatem virtutis in agente. Porro nimium æque fallit ac parum. Etenim in excoctionibus et depurationibus metallorum, error est familiaris, ut ad excoctionem promovendam, aut calorem fornacis, aut additamenti, quod injiciunt, molem augeant. At illa supra modum aucta operationem impediunt; propterea quod vi et acrimonia sua multum ex metallo puro in fumos vertant et asportent; ut et jactura fiat; et massa, quæ remanet, magis sit obstinata et dura. Debent igitur homines ludibrium illud mulieris Æsopi cogitare: quæ sperarat, ex duplicata mensura hordei gallinam suam duo ova quotidie parituram: at illa impinguata nullum peperit. Prorsus non tutum fuerit alicui experimento naturali confidere, nisi facta fuerit probatio, et in minore, et in majore quanto. Atque de variatione experimenti hactenus.

At

casu in artem : aut ab arte vel practica alia in aliam: aut a parte alicujus artis in partem diversam ejusdem. Translationis a natura aut casu in artem innumera sunt exempla: adeo ut omnes fere artes mechanicæ, a tenuibus initiis, natura aut casu præbitis, ortum habuerint. Adagio receptum erat, "botrum contra botrum citius maturescere:" id quod de mutuis amicitiæ operis et officiis increbuit. nostri cydræ (vini scilicet ex pomis) confectores, hoc optime imitantur. Cavent enim ne poma tundantur aut exprimantur, antequam, nonnullo tempore in acervos conjecta, mutuo contactu maturuerint; unde nimia potus aciditas emendetur. Item, Iridum artificiosarum imitatio ex aspersione spissa guttularum, ab iridibus naturalibus ex nube roscida, facili ductu translata est. Item, modus destillandi, vel ex alto peti, ex imbribus scilicet, aut rore; vel ex humili illo experimento guttarum, in patinis ollis aquæ bullientis superimpositis, adhærentium, desumi potuit. Tonitrua autem et fulgura imitari veritus quis esset, nisi operculum monachi illius chemici, magno impetu et fragore, subito in sublime jactum, submonuisset. Verum quo hæc res magis exemplis abundet, eo pauciora adducere opus fuerit. Debuerant autem homines, si illis utilia inquirere vacaret, naturalia opificia et operationes singulas, attente, et minutim, et ex composito intueri; et secum perpetuo, et acriter cogitare, quænam ex ipsis ad artes transferri possit. Speculum enim artis natura : nec pauciora sunt experimenta, quæ ab arte in artem, seu a practica in practicam, transferri possunt; licet

Productio experimenti duplex; repetitio, et extensio: nimirum, cum aut experimentum iteratur, aut ad subtilius quiddam urgetur. Repetitionis exemplum tale sit. Spiritus vini fit ex vino per destillationem unicam; estque vino ipso multo acrior et fortior: num etiam spiritus vini ipse destillatus sive sublimatus, se ipsum fortitudine æque superabit? At repetitio quoque non absque fallacia est: etenim, tum secunda exaltatio, prioris excessum non æquat; tum etiam sæpenumero per iterationem experimenti, post statum sive acmen quandam operationis, tantum abest ut progrediatur natura, ut potius relabatur. Judicium igitur in hac re adhibendum. Item argentum vivum, in linteo, aut alias in medio plumbi liquefacti, cum refrigescere cœperit, insertum, stu-hoc rarius in usu sit. Natura enim ubique omnibus pefit; nec amplius fluit: num et idem argentum vivum, si sæpius immissum fuerit, ita figetur, ut fiat malleabile? Extensionis exemplum tale sit: aqua in summo posita, et pensilis facta, et per rostrum vitri oblongum in vinum dilutum immersa, separabit aquam a vino: vino in summum se paulatim recipiente, aqua in imo subsidente: num etiam, quemadmodum vinum et aqua (corpora scilicet diversa) hoc ingenio separantur, possint quoque partes vini (corporis nimirum integri) subtiliores a crassioribus separari; ut fiat tanquam destillatio, per pondus, et in summo reperiatur aliquid spiritui vini proximum, sed forte delicatius? Item magnes ferrum integrum trahit: num etiam frustrum magnetis in dissolutione ferri immersum, ferrum ad se alliciet, et se ferro obducet ? Item, versorium acus nautica se ad polos mundi applicat: num etiam eadem via et consecutione, qua cœlestia? Videlicet, ut si quis acum in contrario situ, hoc est, in puncto australi ponat, et paulisper teneat, ac deinde vim omittat: num forte acus ad septentriones se conferet, eligendo potius rotare per occidentem in situm desideratum, quam per orientem? Item, aurum argentum vivum, juxta positum, imbibit: num vero aurum recipit illud argentum vivum intra se, sine extensione molis suæ, ut fiat massa quædam ipso auro ponderosior? Item, homines memoriæ serviunt, collocando imagines personarum in locis. Num etiam idem assequentur, missis locis, et affingendo actiones aut habitus personis? Atque de productione experimenti hactenus.

Translatio experimenti triplex: aut a natura vel

occurrit; at artes singulæ artificibus tantum propriis cognitæ sunt. Specilla ocularia ad visum debilem juvandum inventa sunt: num et comminisci quis queat aliquod instrumentum, quod auribus appensum surdastris ad audiendum juvet ? Item, imbalsamationes et mel cadavera conservant; annon possit aliquid ex his in medicinam transferri, quod etiam vivis corporibus prosit? Item, sigillorum practica in cera, cæmentis, et plumbo, antiqua fuit : at hæc etiam impressioni in chartis, sive arti typographicæ, viam monstravit. Item, sal in coquinaria carnes condit, idque melius hieme, quam æstate. Annon hoc ad balnea utiliter transferri possit, eorumque temperamentum, quando opus fuerit, vel imprimendum, vel extrahendum? Item, sal in nupero experimento, de conglaciationibus artificialibus, magnas vires ad condensandum obtinere reperitur: annon possit hoc transferri ad condensationes metallorum cum jampridem notum sit, aquas fortes, ex nonnullis salibus compositas, dejicere et præcipitare arenulas auri ex metallis aliquibus auro ipso minus densis? Item pictoria imagine memoriam rei renovat: annon hoc traductum est in artem eam, quam vocant, memoriæ ? De his in genere monitum sit; quod nihil ad imbrem quendam inventorum utilium, eorundemque novorum, veluti cœlitus deducendum, tantum valere possit, quantum, si experimenta complurium artium mechanicarum, uni homini, aut paucis, qui se invicem colloquiis acuere possint, in notitiam venerint: ut per hanc, quam dicimus, experimentorum translationem, artes se mutuo fovere, et veluti commixtione radiorum accendere possint.

quæ

Quamvis enim vio rationalis per organum longe ma- | probentur oleum, gummi, carbo ignitus, et alia, jora spondeat; attamen hæc sagacitas, per experi- adhuc probata non sunt. Item, introducta sunt nuentiam literatam, plurima interim ex iis, quæ in per perspicilla, quæ visibilia minuta miris modis proximo sunt, in genus humanum, tanquam missilia multiplicent. Urge usum eorum, vel ad species tam apud antiquos donativa, projiciet et sparget. Super- pusillas, ut amplius non valeant: vel ita grandiusest illa translatio de parte artis in partem diversam; culas, ut confundantur. Scilicet, num poterint illa quæ parum differt a translatione de arte in artem: in urina clare detegere ea, quæ alias non perspiceverum quia artes nonnullæ spatia magna occupant, rentur? Num poterint in gemmis, ex omni parte ut etiam translationem experimentorum ferre intra puris et nitidis, grana aut nubeculas conspicienda se ipsas possint, hanc etiam speciem transla- dare? Num et pulviscula in sole (quæ Democrito tionis subjungere visum est: præcipue, quia magni pro atomis suis, et principiis rerum, falsissime objiprorsus est in nonnulla arte momenti. Plurimum ciebantur) tanquam corpora grandiuscula monstrare? enim ad artem medicinæ amplificandam profuerit, si | Num pulverem crassiusculum, ex cinnabari, et experimenta partis illius medicinæ de curationibus cerussa, ita ostendere distributum, ut appareant hic morborum ad partes illas de tuenda sanitate, et pro-granula rubra, illic alba? Num rursus, imagines longatione vitæ, transferantur. Si enim opiatum aliquod insigne ad spirituum, in morbo pestilenti, furibundam incensionem reprimendam suffecerit, non dubitet quispiam, quin simile aliquod, debita dosi familiare redditum, etiam incensionem eam gliscentem, et obrepentem, quæ per ætatem fit, aliqua ex parte frænare et retardare possit. Atque de translatione experimenti hactenus.

Inversio experimenti fit, cum contrarium ejus, quod experimento constat, probatur. Exempli gratia calidum per specula intenditur: num etiam frigidum? Item, calidum se diffundendo, fertur tamen potius in sursum : num etiam frigidum se diffundendo, fertur magis in deorsum? Exempli gratia: accipias bacillum ferreum, illudque in uno fine calefacias; et deinde erigas ferrum, parte calefacta subtus locata; in superiore parte manu apposita, actutum manum aduret; parte autem calefacta supra locata, et manu subtus, multo tardius aduret. Num etiam, si totum bacillum calefiat, et finis alter nive, vel spongia, in aqua frigida tincta, madefiat: si nix aut spongia superius locetur, num (inquam) frigus deorsum mittet citius, quam inferius locata, sursum? Item, radii solis supra album dissiliunt, supra nigrum congregantur: num etiam umbræ super nigrum disperduntur, super album congregantur? Id quod in loco tenebroso, luce per foramen exiguum tantum immissa, fieri videmus, ubi imagines rerum, quæ foras sunt, super papyrum, quæ alba est, excipiuntur, super nigram minime. Item, vena frontis ad dolorem hemicranicum inciditur: num etiam hemicranium scarificatur ad sodam? Atque de inversione experimenti hactenus.

Compulsio experimenti fit, ubi urgetur et producitur experimentum, ad annihilationem vel privationem virtutis: in reliquis enim venationibus, fera capitur tantum; at in ista, occiditur. Exemplum compulsionis tale est. Magnes ferrum trahit: urge ergo ferrum, aut urge magnetem, ut amplius non fiat attractio: veluti, num forte si magnes ustus fuerit, aut in aquis fortibus maceratus, virtutem suam deponet, aut saltem remittet? Contra, si chalybs aut ferrum in crocum martis redigantur, vel in chalybem, quem vocant præparatum, vel etiam in aqua forti solvantur, num adhuc ea alliciat magnes? Rursus. Magnes ferrum trahit per universa, quæ novimus, media; nempe si interponatur aurum, argentum, vitrum. Urge igitur aliquod medium, si fieri possit, quod virtutum intercipiat: probetur argentum vivum:

majores (puta faciem, oculum, etc.) in tantum multiplicatas ostendere, in quantum pulicem, aut vermiculum? Num byssum, aut hujusmodi textile linteum delicatius, et paulo apertius, ita foraminatum ostendere, ac si esset rete? Verum in compulsionibus experimentorum minus moramur, quia fere extra limites experientiæ literatæ cadunt, et ad causas, et axiomata, et novum organum potius spectant. Ubicunque enim fit negativa, aut privativa, aut exclusiva; cœpit jam præberi lux nonnulla ad inventionem formarum. Atque de compulsione experimenti hactenus.

Applicatio experimenti nihil aliud est, quam ingeniosa traductio ejus, ad experimentum aliud aliquod utile. Exemplum tale sit. Corpora quæque suas habent dimensiones, sua pondera: aurum plus ponderis, minus dimensionis, quam argentum; aqua, quam vinum. Ab hoc traducitur experimentum utile, ut ex mensura impleta, et pondere excepto, possis dignoscere quantum argenti fuerit admixtum auro, vel aquæ vino. Quod fuit Evρnka illud Archimedis. Item, carnes in nonnullis cellis citius putrefiunt, quam in aliis: utile fuerit, experimentum hoc traducere ad dignoscendos aëres, magis aut minus salubres ad habitationem; ubi scilicet carnes diutius vindicentur a putredine: possit idem applicari ad revelandas salubriores aut pestilentiores tempestates anni. Verum innumera sunt ejusmodi. Evigilent modo homines: et oculos perpetuo, alias ad naturam rerum, alias ad usus humanos vertant. Atque de applicatione experimenti hactenus.

Copulatio experimenti est applicationum nexus et catena; cum, quæ singula profutura non fuissent ad usum aliquem, connexa valeant. Exempli gratia ; rosas aut fructus serotinos habere cupis; hoc fiet, si gemmas præcociores avellas; idem fiet, si radices, usque ad ver adultum, denudes, et aëri exponas; at multo magis si copuletur utrumque. Item, ad refrigerandum maxime faciunt glacies, et nitrum; utrumque commixtum multo magis. Verum et hæc res per se perspicua est. Attamen fallacia ei sæpe subesse possit (ut et omnibus, ubi desunt axiomata) si copula fiet ex rebus, quæ diversis, et quasi pugnantibus modis operantur. Atque de copulatione experimenti hactenus.

Restant sortes experimenti. Hic vero experimentandi modus plane irrationalis est, et quasi furiosus; cum aliquid experiri velle animum subeat, non quia aut ratio, aut aliquod aliud experimentum te ad illud deducat, sed prorsus, quia similis res adhuc nunquam

tentata fuit. Haud tamen scio an in hac ipsa re (de qua | ita expedite et commode) reperiet et producet. nunc agimus) non aliquid magni lateat: si, inquam, Adeo ut hoc genus inventionis (sicut diximus) omnem lapidem in natura moveas. Magnalia enim inventio proprie non sit; sed reductio tantum in naturæ fere extra vias tritas et orbitas notas jacent, memoriam, sive suggestio cum applicatione. Attaut etiam absurditas rei aliquando juvet. At si ratio men, quoniam vocabulum invaluit et receptum est, simul comitetur, id est, ut et manifestum sit, simile vocetur sane inventio; siquidem etiam feræ alicujus experimentum nunquam tentatum fuisse, et tamen venatio et inventio, non minus cum illa intra vivacausa subsit magna, cur tentetur; tum vero hæc res riorum septa indagetur, quam cum in saltibus aperex optimis est, et plane sinus naturæ excutit. Ex- tis, dici possit. Missis vero verborum scrupulis, empli gratia in operatione ignis super aliquod cor- illud constet, scopum et finem hujusce rei esse pus naturale, alterum horum hactenus semper evenit, promptitudinem quandam et expeditum usum cogniut aut aliquid evolet (veluti flamma et fumus, in tionis nostræ, potius quam ejusdem amplificationem combustione vulgari) aut saltem fiat separatio paraut incrementum. tium localis, et ad nonnullam distantiam, ut in destillationem, ubi fæces subsident, vapores in receptacula, postquam luserint, congregantur. At destillationem clausam (ita enim eam vocare possumus) nemo mortalium adhuc tentavit: verisimile autem videtur vim caloris, si intra claustra corporis sua in alterando edat facinora; cum nec jactura fiat corporis, nec etiam liberatio; tum demum hunc materiæ Proteum, veluti manicis detentum, ad complures transformationes adacturam, si modo calor ita temperetur et alternetur, ut non fiat vasorum confractio. Est enim hæc res matrici similis naturali, ubi calor operatur, nihil corporis aut emittitur aut separatur: nisi quod in matrice conjungatur alimentatio; verum quatenus ad versionem eadem res videtur. Tales igitur sunt sortes experimenti.

Illud interim, circa hujusmodi experimenta monemus; ut nemo animo concidat, aut quasi confundatur, si experimenta, quibus incumbit, expectationi suæ non respondeant. Etenim quod succedit, magis complacet; at quod non succedit, sæpenumero non minus informat. Atque illud semper in animo tenendum (quod perpetuo inculcamus) experimenta lucifera etiam adhuc magis quam fructifera ambienda esse. Atque de literata experientia hæc dicta sint, quæ (ut jam ante diximus) sagacitas potius est, et odoratio quædam venatica, quam scientia. De novo organo autem silemus, neque de eo quicquam prælibamus; quoniam de eo (cum sit res omnium maxima) opus integrum (annuente favore divino) conficere nobis in animo est.

CAPUT TERTIUM.

Partitio inventive argumentorum in promptuariam et topicam. Partitio topicæ, in generalem et particularem. Exemplum topicæ particularis, in inquisitione de gravi et levi.

|

Atque ut parata sit at disserendum copia, duplex ratio iniri potest. Aut ut designetur et quasi indice monstretur, ad quas partes rem indagare oporteat; atque hæc est ea, quam vocamus topicam. Aut ut jam antea composita sint, et in usum reposita argumenta, circa eas res, quæ frequentius incidunt et in disceptationem veniunt ; atque hanc promptuariam nominabimus. Hæc autem posterior tanquam scientiæ pars vix dici meretur, cum in diligentia potius consistat, quam in eruditione aliqua artificiosa. Veruntamen hac in parte Aristoteles, ingeniose quidem, sed tamen damnose, sophistas sui temporis deridet, inquiens: "Perinde illos facere, ac si quis calcearium professus, rationem calcei conficiendi non doceret, sed exhiberet tantum calceos complurimos, diversæ tam formæ quam magnitudinis." Attamen hic regerere liceat; calcearium, si in officina nil calceorum haberet, neque eos consueret nisi rogatus; egenum prorsus mansurum, et perpaucos inventurum emptores. Sed longe aliter Salvator noster, de divina scientia verba faciens, inquit, " Omnis scriba doctus in regno cœlorum similis est homini patrifamilias, qui profert de thesauro suo nova et vetera." Videmus etiam, priscos rhetores oratoribus præcepisse, ut præsto haberent locos communes varios, jam pridem adornatos, et in utramque partem tractatos et illustratos: exempli gratia, Pro sententia legis adversus verba legis; et e contra: Pro fide argumentorum adversus testimonia; et e contra. Cicero autem ipse, longa doctus experientia, plane asserit, posse oratorem diligentem et sedulum jam præmeditata et elaborata habere, quæcunque in disceptationem venient: adeo ut in causæ ipsius actione, nihil novum, aut subitum inseri necesse fuerit, præter nomina nova, et circumstantias aliquas speciales. At Demosthenis diligentia et solicitudo eo usque processit, ut quoniam primus ad causam aditus et ingressus ad animos auditorum præparandos plurimum virium haberet, operæ pretium putaret complura concionum et orationum exordia componere et in promptu habere. Atque hæc exempla et auctoritates merito Aristotelis opinioni præponderare possint, qui nobis auctor foret ut vestiarium cum forfice commutaremus. Itaque non fuit omittenda hæc pars doctrinæ circa promptuariam, de qua hoc loco satis. Cum enim sit utrique, tam logicæ, quam rhetoricæ communis; visum est eam hic inter logica cursim tantum perstringere; pleniorem ejus tractationem ad rhetoricam rejicientes.

INVENTIO argumentorum, inventio proprie non est. Invenire enim est ignota detegere, non ante cognita recipere aut revocare. Hujusce autem in- | ventionis usus atque officium non aliud videtur, quam ex massa scientiæ, quæ in animo congesta et recondita est, ea, quæ ad rem aut quæstionem institutam faciunt, dextere depromere. Nam cui parum aut nihil de subjecto, quod proponitur, innotuit, ei loci inventionis non prosunt; contra, cui domi paratum est, quod ad rem adduci possit, is etiam absque arte, Partem alteram inventivæ (nimirum topicam) et locis inventionis, argumenta tandem (licet non partiemur in generalem, et particularem. Generalis

« PreviousContinue »