Page images
PDF
EPUB

quoque momenti: cum scilicet scientiæ traduntur, aut | inventæ et distributæ ; neque causa videtur, cur illis per assertiones adjectis probationibus, aut per quas-immoremur. tiones una cum determinationibus. Hanc autem posteriorem methodum si immoderatius quis persequatur, scientiarum profectui non minus illa officit, quam fortunis et progressibus exercitus cujuspiam impedimento et damno foret, si in minutis quibusque castellis aut oppidis expugnandis subinde hæreat. Etenim si quis in acie sit superior, et summæ belli sedulo incumbat, minora illa loca ultro se submittent: illud tamen infcias non ierim, urbem aliquam magnam et munitam a tergo relinquere, haudquaquam semper tutum esse: eodem modo, confutationibus in scientiarum traditione temperandum, iisque parce utendum: et ad hoc tantum, ut majores præoccupationes animorum et præjudicia frangantur, minime autem ut leviores dubitationes excitentur et provocentur.

At methodi genera hujusmodi sunt: partes autem duæ; altera de dispositione totius operis, vel argumenti libri alicujus; altera de limitatione propositionum. Etenim ad architecturam spectat, non solum fabrica totius ædificii, sed etiam efformatio et figura columnarum, trabium, et similium. Methodus vero veluti scientiarum architectura est. Atque hac in parte melius meruit Ramus, in optimis illis regulis (καθόλου πρῶτον, κατὰ παντὸς, καθ ̓ αὐτὸ, etc.) renovandis, quam in unica sua methodo et dichotomiis obtrudendis. Veruntamen nescio quo fato fit, ut in humanis (sicut sæpius fingunt poëtæ) rebus pretiosissimis semper adhibeantur perniciosissimi quique custodes. Certe conatus Rami circa illam propositionum limam conjecit eum in epitomas illas et scientiarum vada. Auspicato enim et felicis Sequitur aliud methodi discrimen, ut scilicet me- cujusdam genii ductu procedere oportet, qui axiomata thodus sit subjectæ materiæ, quæ tractatur, accom- scientiarum convertibilia facere attentaverit, et non moda. Alio enim modo traduntur mathematica (quæ simul ea reddiderit circularia, aut in semet recursunt inter scientias maxime abstracta et simplicia) rentia. Conatum nihilo secius Rami in hac parte alio politica, quæ maxime sunt immersa et compo- | utilem fuisse non inficiamur. sita. Neque (ut jam diximus) methodus uniformis in materia multiformi commode se habere potest. | Equidem quemadmodum topicas particulares ad inveniendum probavimus, ita et methodos particulares ad tradendum similiter aliquatenus adhiberi volumus.

Sequitur aliud methodi discrimen in tradendis scientiis cum judicio adhibendum. Illud autem regitur per informationes et anticipationes de scientia (quæ tradenda est) in animis discentium prius infusas et impressas. Aliter enim tradi debet scientia, quæ ad animos hominum nova et peregrina prorsus accedit; aliter ea, quæ opinionibus jam pridem imbibitis et receptis est affinis et familiaris. Ideoque Aristoteles Democritum sugillare cupiens, revera eum laudat: " Si," inquit, "serio disputare velimus, non sectari similitudines," etc. id vitio vertens Democrito, quod in comparationibus esset nimius. At illi, quorum documenta in opinionibus popularibus jam sedes suas collocarunt, non aliud habent, quod agant, nisi ut disputent et probent. Illis contra, quorum dogmata opiniones populares transcendunt, gemino labore opus est: primo ut intelligantur quæ afferunt: deinde ut probentur ; ita ut necessum habeant confugere ad auxilia similitudinum et translationum, quo se captui hominum insinuent. Videmus igitur sub infantia doctrinarum seculis rudioribus, cum syllepses illæ, quæ jam factæ sunt vulgares et tritæ, novæ fuerant et inauditæ, omnia parabolis et similitudinibus plena fuisse. Alias evenisset, ut quæ proponebantur, aut absque nota seu attentione debita transmissa, aut pro paradoxis rejecta, fuissent. Etenim regula quædam est traditivæ, quod scientia omnis, quæ anticipationibus sive præsuppositionibus non est consona, a similitudinibus et comparationibus suppetias petere debeat.

Atque de methodorum diversis generibus hæc dicta sint iis videlicet, quæ antehac ab aliis notata non fuerunt: nam quantum ad cæteras illas methodos, analyticam, systaticam, diæreticam, etiam crypticam, Homericam, et similes, recte sunt eæ

Supersunt duæ adhuc propositionum limitationes, præter eam ut fiant convertibiles; altera de extensione; altera de productione ipsarum. Sane habent scientiæ, si quis recte advertat, præter profunditatem, alias duas dimensiones; latitudinem scilicet ac longitudinem suam. At profunditas quidem ad ipsarum veritatem et realitatem refertur: hæ enim sunt, quæ soliditatem conferunt. Quantum ad reliquas duas, latitudo accipi et computari potest de scientia in scientiam; longitudo vero sumitur a summa propositione ad imam in eadem scientia. Altera fines et veros scientiarum terminos complectitur, ut propositiones proprie, non promiscue tractentur; et evitetur repetitio, excursio, denique confusio omnis altera normam præscribit, quousque et ad quem particularitatis gradum propositiones scientiarum sint deducendæ. Sane dubium non est, quin aliquid exercitationi et practicæ sit relinquendum; oportet siquidem Antonini Pii vitium evitari, ne simus cymini sectores in scientiis, neve divisiones ad infima quæque multiplicemus. Itaque qualiter in hac parte nobis ipsi temperemus, inquisitione plane dignum est. Videmus enim nimium generalia (nisi deducantur) parum informare, quin potius hominum practicorum ludibrio scientias exponere, cum nihilo magis ad practicam faciant, quam chorographia Ortelii universalis ad viam monstrandam, quæ Londino ducit Eboracum. Certe regulæ optimæ speculis ex metallo non inscite assimilantur, in quibus cernuntur utique imagines, sed non antequam expolita fuerint; sic juvant demum regulæ et præcepta, postquam exercitationis limam subierint. Quod si tamen, usque a principio, regulæ illæ fieri possint nitidæ, et quasi crystallinæ, id optimum factu foret, quandoquidem exercitatione assidua minus indigebunt.

Atque de scientia methodi (quam prudentiam traditivæ nominavimus) hæc dicta sint.

Neque tamen illud prætermittendum, quod nonnulli, viri magis tumidi quam docti, insudarunt circa methodum quandam, legitimæ methodi nomine haud dignam, cum potius sit methodus imposturæ; quæ

tamen quibusdam ardelionibus acceptissima procul- | violentiam, quod ad ethicam.
dubio fuerit. Hæc methodus ita scientiæ alicujus
guttulas aspergit, ut quis sciolus specie nonnulla
eruditionis ad ostentationem possit abuti. Talis
fuit ars Lullii; talis typocosmia a nonnullis exarata;
quæ nihil aliud fuerunt, quam vocabulorum artis
cujusque massa et acervus; ad hoc, ut qui voces
artis habeant in promptu, etiam artes ipsas perdidi-
cisse existimentur. Hujus generis collectanea offi-
cinam referunt veteramentariam, ubi præsegmina
multa reperiuntur, sed nihil quod alicujus sit pretii.

CAPUT TERTIUM.

De fundamentis et officio rhetoricæ. Appendices tres rhetoricæ, quæ ad promptuariam tantummodo pertinent colores boni et mali, tam simplicis, quam comparati: antitheta rerum: formulæ minores orationis.

Quemadmodum enim

in negotiis, quæ cum aliis contrahimus, vinci quis et perduci solet, vel astu, vel importunitate, vel vehementia; ita etiam in illa negotiatione interna, quam nobiscum exercemus, aut argumentorum fallaciis subruimur, aut impressionum et observationum assiduitate solicitamur, et inquietamur, aut affectuum impetu concutimur et rapimur. Neque vero tam infeliciter agitur cum natura humana, ut illæ artes et facultates ad rationem deturbandam valeant, neutiquam vero ad eandem roborandam et stabiliendam : verum ad hanc rem longe magis. Finis enim dialecticæ est, docere formam argumentorum, ad præsidia intellectus, non ad insidias. Finis itidem ethicæ, affectus ita componere, ut rationi militent, non autem eam invadant. Finis denique rhetorica, phantasiam implere observationibus et simulacris, quæ rationi suppetias ferant, non autem eam opprimant. Abusus enim artis ex obliquo tantum interveniunt, ad cavendum, non ad utendum.

Quapropter in Platone summa fuit iniquitas (licet ex non immerito erga rhetores sui temporis odio orta) cum rhetoricam inter artes voluptarias collocavit eam similem esse dicens coquinariæ, quæ non minus cibos salubres corrumperet, quam insalu

deliciis abutens. Absit autem, ut oratio non frequentius versetur in rebus honestis ornandis, quam in turpibus oblinendis: hoc enim ubique præsto est; siquidem nemo est, quin honestius loquatur, quam aut sentiat, aut faciat. Sane a Thucydide optime notatum est, tale quidpiam solitum fuisse objici Cleoni; quod, cum semper deteriorem partem tueretur, in hoc multus esset, ut eloquentiam et sermonis gratiam carperet: probe quippe cum sciret, de rebus sordidis et indignis non posse quempiam pulchre loqui; at de rebus honestis, facillime. Ele

VENIMUS jam ad doctrinam de illustratione sermonis. Ea est, quæ rhetorica dicitur, sive oratoria. Scientia certe et in se egregia, et egregie a scriptoribus exculta. Eloquentia autem, si quis vere rem æstimet, sapientia proculdubio est inferior. Vide-bres gratiores redderet, condimentorum varietate et mus enim, quanto intervallo hæc illam post se relinquat, in verbis quibus allocutus est Mosem Deus, cum ille munus sibi delatum, propter defectum elocutionis recusasset; "Habes Aaronem, ille erit tibi vice oratoris, tu vero ei vice Dei." At fructu, et populari existimatione, sapientia eloquentiæ cedit. Ita enim Salomon, "Sapiens corde appellabitur prudens, sed dulcis eloquio majora reperiet." Haud obscure innuens, sapientiam famam quandam et admirationem cuipiam conciliare; at in rebus gerendis, et vita communi, eloquentiam præcipue esse efficacem. Ad artis vero hujus culturam quod atti-ganter enim Plato (licet jam in trivio decantetur) net; Aristotelis erga rhetores sui temporis æmulatio, atque Ciceronis studium acre et vehemens, illi nobilitandæ totis viribus incumbens, cum longo usu conjunctum, in causa fuerunt, ut in libris suis de hac arte conscriptis seipsos vicerint. Dein exempla illa luculentissima hujusce artis, quæ in orationibus Demosthenis et Ciceronis habentur, præceptorum acumini et diligentiæ addita, profectus ipsius geminarunt.

Quare, quæ in hac arte desiderari invenimus, versabuntur potius in collectionibus quibusdam, quæ tanquam pedissequæ huic arti præsto sint, quam in disciplina et usu artis ipsius. Nam etiam tum, cum promptuariæ cujusdam inter logica mentionem faceremus, uberiora ejus rei exempla in rhetoricis polliciti sumus.

Veruntamen ut, more nostro, circa radices hujus artis glebam paululum aperiamus et subigamus; rhetorica certe phantasiæ, quemadmodum dialectica intellectui, subservit. Estque, siquis altius rem penetret, officium et munus rhetoricæ non aliud, quam ut rationis dictamina phantasia applicet et commendet, ad excitandum appetitum et voluntatem. Regimen enim rationis impeti et perturbari videmus tribus modis vel per illaqueationem sophismatum, quod ad dialecticam pertinet; vel per præstigias verborum, quod ad rhetoricam; vel per affectuum

"virtus si conspici daretur, ingentes sui amores concitaret." At rhetorica virtutem et bonum depingit plane, et reddit quasi conspicuum. Cum enim in corporea effigie, illa sensui monstrari nequeant, superest ut per ornatum verborum, phantasiæ, repræsentatione quantum fieri potest viva, coram sistantur. Siquidem mos Stoicorum merito derisus est a Cicerone; qui concisis et argutis sententiis et conclusionibus virtutem animis hominum imponere satagebant; quæ res parvum habet cum phantasia et voluntate consensum.

Porro, si affectus ipsi in ordinem compulsi, et rationi prorsus morigeri essent; verum est, nullum magnopere futurum persuasionum et insinuationum, quæ aditum ad mentem præbere possint, usum; sed satis fore, si res ipsæ nude et simpliciter proponantur, et probentur. Verum affectus contra, tantas secessiones faciunt; quinetiam tantas turbas et seditiones movent (secundum illud,

Video meliora, proboque,
Deteriora sequor")

ut ratio prorsus in servitutem et captivitatem abrepta foret, nisi eloquentiæ Suada efficeret quo minus phantasia a partibus affectuum staret, sed potius, opera ejus, fœdus ineatur inter- rationem et phanta

siam, contra effectus. Notandum est enim, affectus ipsos ad bonum apparens semper ferri, atque hac ex parte aliquid habere cum ratione commune: verum illud interest; quod affectus intuentur præcipue bonum in præsentia; ratio prospiciens in longum, etiam futurum, et in summa. Ideoque cum quæ in præsentia obversentur, impleant phantasiam fortius, succumbit plerumque ratio, et subjugatur. Sed postquam eloquentia et suasionum vi effectum sit, ut futura et remota constituantur et conspiciantur tanquam præsentia, tum demum, abeunte in partes rationis phantasia, ratio fit superior.

ex parte ignorasse. Usus enim eorum, non magis ad probandum, quam ad afficiendum et commovendum, subservit. Complures siquidem loquendi formulæ, quæ idem significant, varie tamen afficiunt. Nam longe fortius penetrat, quod acuminatum est, quam quod obtusum; licet in ipsa percussione vires æqualiter intentantur. Nemo est certe, qui non magis afficiatur audiens, Inimici tui de hoc miros triumphos agent:

"Hoc Ithacus velit, et magno mercentur Atridæ ;" quam si simpliciter dicatur, Hoc rebus tuis incommodabit. Itaque mucrones isti, et aculei sermonum, minime sunt negligendi. Cum vero hanc rem, ut desideratam proponamus, ex consuetudine nostra, illam exemplis fulciemus præcepta enim minus rem illustraverint.

EXEMPLA COLORUM BONI ET MALI TAM SIMPLICIS
QUAM COMPARATI.

Concludamus igitur, non deberi magis vitio verti rhetoricæ, quod deteriorem partem cohonestare sciat; quam dialecticæ, quod sophismata concinnare doceat. Quis enim nescit, contrariorum eandem rationem esse, licet usu opponantur? Porro non eo tantum differt dialectica a rhetorica, quod (ut vulgo dicitur) altera instar pugni, altera instar palmæ sit (altera scilicet presse, altera fuse tractet) verum multo magis, quod dialectica rationem in suis naturalibus; rhetorica, qualis in opinionibus vulgi sita est, consideret. Prudenter igitur Aristoteles rhetoricam inter dialecticam et ethicam cum politica collocat, cum ex utrisque participet. Siquidem probationes et demonstrationes dialecticæ universis hominibus sunt communes; at probationes et suasiones rhetorica pro ratione auditorum variari debent; ut quis, tanquam musicus, auribus diversis se accommodans, sitter ignorantiam; aut propter malam fidem ; aut demum

[ocr errors]

'Orpheus in sylvis, inter delphinas Arion." Quæ quidem applicatio et variatio orationis (si quis ejus perfectionem et culmen desideret) eo usque extendi debet; ut si eadem ipsa apud diversos homines sint dicenda, apud singulos tamen aliis atque aliis verbis sit utendum. Quanquam hac parte eloquentiæ (politica scilicet et negotiosa, in privatis sermonibus) maximos oratores plerunque destitui certum sit; dum ornatum et formulas elegantes orationis captantes, volubili illa applicatione, et charácteribus sermonum, quibus versus singulos uti consultius foret, excidunt. Certe non abs re fuerit, circa hoc ipsum, de quo nunc dicimus, novam instituere inquisitionem, eamque nomine prudentiæ sermonis privati indigitare, atque inter desiderata reponere ; rem certe, quam quo attentius quis recogitet, eo pluris faciet. Utrum vero hæc inter rhetorica an politica collocetur, haud magni refert.

Descendamus modo ad desiderata in hac arte, quæ (ut ante diximus) ejus sunt generis, ut pro appendicibus potius censeri debeant, quam pro portionibus artis ipsius, et pertinent omnia ad promptuariam. Primo igitur non invenimus, qui prudentiam illam, simul et diligentiam Aristotelis, bene persecutus sit, aut suppleverit. Hic nimirum cœpit colligere signa popularia, sive colores boni ac mali apparentis, tam simplicis quam comparati, qui sunt vere sophismata rhetorica. Sunt autem eximii usus, præsertim ad negotia, et prudentiam sermonis privati. Labores vero Aristotelis circa colores istos in tribus claudicant. Primo, quod, cum multi sint, paucos admodum recenseat. Secundo, quod elenchos suos non habeant adjunctos. Tertio, quod videtur ille usum eorum

66

SOPHISMA I.

Quod laudant homines et celebrant, bonum; quod vituperant et reprehendunt, malum.”

ELENCHUS.

Fallit sophisma quatuor modis; scilicet, aut prop

propter studia et factiones; aut propter ingenia laudatorum et vituperatorum. Propter ignorantiam ; quid vulgi judicium ad examen boni et mali? Melius Phocion, qui, cum populus ei præter solitum applauderet, quæsivit, num forte deliquisset? Propter malam fidem; laudantes enim et vituperantes suam rem sæpius agunt, neque loquuntur ut sentiunt.

"Laudat venales qui vult extrudere merces."

Item, "Malum est, malum est, inquit emptor; sed cum recesserit, tum gloriabitur." Propter factiones; cuivis enim patet, consuescere homines, eos, qui suarum partium sunt, immodicis efferre laudibus, qui autem contrariarum sunt, infra meritum deprimere. Propter ingenia; alii enim natura facti sunt et compositi ad adulationem servilem; alii contra momi et tetrici; ut laudando et vituperando suis ingeniis tantum obsecundent, parum de veritate soliciti.

SOPHISMA II.

"Quod etiam ab inimicis laudatur, magnum bonum ; quod vero etiam ab amicis reprehenditur, magnum malum."

Sophisma fundamento hoc niti videtur, quod quæ ingratiis, et contra animi nostri affectum et propensionem loquimur, ea ipsa vim veritatis a nobis extorquere, facile creditur.

ELENCHUS.

Fallit sophisma propter astutiam, tam inimicorum, quam amicorum. Inimici enim laudes quandoque tribuunt, non invite, nec a vi veritatis coacti, sed eas tamen deligentes, quæ inimicis suis invidiam et pericula conflare possint. Itaque apud Græcos superstitio quædam invaluit, ut crederent, si quis ab al

tero laudaretur, animo malevolo et proposito nocendi, naribus ejus pustulam annasci solere. Fallit iterum, quia laudes interdum impertiunt inimici, tanquam præfatiunculas quasdam, ut postea liberius et malitiosius calumniarentur. Ex altera parte, fallit etiam hoc sophisma propter astutiam amicorum. Solent enim et illi vitia amicorum interdum agnoscere, et prædicare, non quod aliqua vis veritatis eos cogat, sed ea eligentes, quæ minimum amicos suos lædere possint, ac si cætera quidem viri optimi essent. Fallit iterum, quia amici quoque reprehensionibus suis (sicut de inimici laudibus diximus) tanquam præfatiunculis quibusdam utuntur, quo paulo post in laudes effusius excurrant.

SOPHISMA III.

"Cujus privatio bona, id ipsum malum; cujus privatio mala, id ipsum bonum.”

ELENCHUS.

Fallit sophisma duobus modis: aut propter comparationem boni et mali; aut propter successionem boni ad bonum, aut mali ad malum. Propter comparationem; si bonum fuerit generi humano, privari esu glandium, non sequitur quod malus ille erat; sed Dodona bona, Ceres melior. Neque, si malum fuit populo Syracusano, Dionysio seniore privari, sequitur quod Dionysius ille bonus fuerit, sed minus malus, quam junior. Propter successionem: etenim privatio boni alicujus non semper dát locum malo, sed quandoque majori bono; ut cum flos decidit, fructus succedit. Nec privatio alicujus mali dat semper locum bono, sed interdum majori malo: nam sublato inimico Clodio, Milo simul et segetem gloriæ perdidit.

SOPHISMA IV.

"Quod bono aut malo vicinum est, id ipsum itidem bonum aut malum: quod vero remotum est a bono, malum; quod a malo, bonum."

Habet hoc fere rerum natura, ut quæ natura sua conveniunt, etiam locis coveniant; quæ vero contrariæ naturæ sunt, etiam intervallis distent: cum singula, amica sibi associare, inimica summovere gaudeant.

ELENCHUS.

Sed fallit sophisma tribus modis: primo propter destitutionem, secundo propter obscurationem, tertio propter protectionem. Propter destitutionem; fit, ut quæ in suo genere amplissima sunt, et maxime excellunt, omnia, quantum fieri potest, ad se trahant, et in vicino quæque posita destituant, ac quasi inedia conficiant. Itaque in propinquo arborum grandium virgulta nunquam læta reperies. Recte enim ille, "Divitis servi maxime servi." Nec male cavillatus est, qui inferius famulitium in aulis principum, festorum vigiliis comparavit; quæ festa sua in proximo attingunt, ipsæ autem jejuniis addicuntur. Propter obscurationem; etenim et hoc habent quæque in suo genere præstantissima, ut licet proxima non extenuent aut destituant, tamen obscurent et obumbrent. Quod etiam de sole notant astronomi, quod sit scilicet aspectu bonus, conjunctione et ap

|

proximatu malus. Propter protectionem; nam non solum res coëunt et congregantur propter consortium, et naturæ similitudinem, sed etiam malum (præsertim in civilibus) confugit ad bonum, ut lateat et protegatur. Itaque scelerati homines petunt asyla divorum, et vitium ipsum se in virtutis umbram recipit:

"Sæpe latet vitium proximitate boni."

Contra et bonum se aggregat ad malum, non propter consortium, sed ut illud convertat et reformet in bonum. Itaque et medici magis accedunt ad ægrotos, quam ad sanos; et Servatori nostro objectum est, quod conversaretur cum publicanis et peccatoribus.

SOPHISMA V.

"Cui cæteræ partes, vel sectæ, secundas unanimiter deferunt (cum singulæ principatum sibi vendicent) melior reliquis videtur: nam primas quæque ex zelo videtur sumere, secundas autem ex vero et merito tribuere."

66

Ita Cicero argumentatur, sectam Academicorum, quæ acatalepsiam tenuit, philosophiarum fuisse præstantissimam. Interroga enim" inquit "Stoicum, quæ secta sit potior; ille suam cæteris anteponet: deinde quæ secundas teneat, Academicam fatebitur. Age similiter cum Epicureo (qui Stoici vix aspectum toleraverit) postquam suam sectam collocarit in summo, collocabit Academicam in proximo." Similiter, vacante dignitate aliqua, princeps si competitores singulos interrogaret, quem post se potissimum commendare vellent, verisimile est, secunda illorum vota in eum, qui præcipue dignus et optime meritus fuerit, concursura.

ELENCHUS.

Fallit sophisma propter invidiam. Solent enim homines proxime post se, et factionem suam, in eos inclinare et propendere, qui reliquorum maxime sint enerves et imbelles, quique eis minimum molestiæ exhibuerunt; in odium illorum, qui illis plurimum insultarunt aut incommodarunt.

SOPHISMA VI.

"Cujus excellentia vel exuperantia melior, id toto genere melius."

Huc pertinent formulæ illæ usitata; ne pervagemur in generalibus: conferamus particularem aliquem cum particulari, etc.

ELENCHUS.

Videtur hoc sophisma satis nervosum; et magis dialecticum quiddam, quam rhetoricum. Attamen interdum fallit. Primo, quia sunt res haud pauca, periculo plurimum obnoxiæ, quæ tamen, si evadant, cæteris antecellant. Ita ut genere sint deteriores, quia sæpius periclitantur et excidunt; individuo autem nobiliores. In hoc numero est gemma Martia, de qua Gallicum adagium: "Filius Parisiorum, et gemma mensis Martii, si ex illis evadat unus, erit instar decem aliorum." Adeo ut in genere gemma Maii gemmæ Martii præstet, sed tamen in individuo optima gemma Martii optimæ gemmæ Maii præ

feratur.

Fallit secundo; propter naturam rerum, in aliquibus generibus aut speciebus magis æqualem, in aliquibus magis inæqualem. Quemadmodum in observationem venit, climata calidiora generaliter ingenia producere acutiora; at in frigidioribus ingenia illa, quæ eminent, etiam acutissimis calidarum regionum præstare. Similiter, in exercitibus compluribus, si res duello inter singulos transigeretur, fortasse ad unam partem accederet victoria; si copiis universis, in alteram. Etenim excellentiæ et exuperantiæ casum recipiunt; at genera natura aut disciplina reguntur. Quinetiam in genera metallum lapide pretiosius; attamen adamas præcellit auro.

SOPHISMA VII.

"Quod rem integram servat, bonum; quod sine receptu est, malum: nam se recipere non posse, impotentiæ genus est; potentia autem bonum."

Hinc confinxit Æsopus fabulam de duabus ranis; quæ, in magna siccitate cum aquæ ubique deficerent, deliberarunt, quid sibi demum agendum esset. Prior autem; Descendamus (inquit) in puteum profundum, neque enim verisimile est ibi aquam defuturam. Cui altera ita regerit; Quin si forte ibi quoque aqua deficiet, quomodo exinde rursus ascendere poterimus? Firmamentum autem hujus sophismatis est; quod actiones humanæ adeo sint incertæ, et periculis expositæ, ut illud optimum videatur, quod plurima habeat effugia. Huc spectant formulæ illæ, quæ in usu sunt : Obligatum plane et obstrictum te reddes: non tantum, quantum voles, sumes ex fortuna, etc.

ELENCHUS.

Fallit sophisma primo, quia in actionibus humanis fortuna urget, ut aliquid demum decernatur. Etenim ut eleganter a quopiam dictum est; Etiam non statuere, est aliquid statuere: adeo ut sæpenumero consilii suspensio pluribus nos implicet necessitatibus, quam si aliquid statuissemus. Videtur autem iste morbus quidam animi, similis ei, qui reperitur in avaris: sed translatus a cupiditate retinendi opes, ad cupiditatem retinendi arbitrium et potestatem. Siquidem avarus frui non vult, ne quid detrahat de summa; ita et hujusmodi scepticus nil exequi vult, ut omnia ei sint integra. Fallit secundo, quia necessitas, et illud (quod aiunt) " jacta est alea," stimulos addit animis; sicut inquit ille, Cæteris pares, necessitate certe superiores estis.

SOPHISMA VIII.

"Quod quis culpa sua contraxit, majus malum; quod ab externis imponitur, minus malum."

Hujus rei causa est, quod morsus conscientiæ adversa conduplicet: contra, conscium sibi esse, quod culpa quis vacet, magnum præbet in calamitate solatium. Itaque poëtæ ea pathemata maxime exaggerant, tanquam desperationi propiora, ubi quis seipsum accuset, et discruciet :

"Seque unum clamat causamque caputque malorum." Contra, calamitates virorum insignium elevat et diluit innocentiæ et meriti conscientia. Porro cum malum ab aliis intentetur, habet quivis, quod libere conqueri possit; unde dolores sui exhalent, neque

cor suffocent: etenim iis, quæ ab injuria hominum profecta sunt, indignari solemus, aut ultionem meditari, aut denique nemesim divinam vel implorare, vel expectare: quinetiam, si a fortuna ipsa inflictum quid sit, tamen datur quædam cum fatis ipsis expostulatio:

"Atque Deos, atque astra vocat crudelia mater." Contra, ubi quis malum aliquod sua culpa contraxerit, stimuli doloris intro vertuntur, animumque magis vulnerant et confodiunt.

ELENCHUS.

Fallit istud sophisma, primo propter spem; quæ malorum magnum est antidotum. Etenim culpæ emendatio sæpe in nostra potestate sita est; fortunæ vero minime. Itaque Demosthenes, non semel cives suos hujusmodi verbis affatus est; "Quod ad præterita pessimum, id ad futura optimum est. Quid hoc tandem sit? Hoc ipsum scilicet, quod vestra incuria et culpa res vestræ male se habeant: nam si vos officio vestro per omnia perfuncti essetis, et nihilominus status vester, ut nunc, laborasset; ne spes quidem reliqua esset, eum futurum aliquando meliorem. Cum vero errores vestri in causa potissimum fuerint, confidendum plane, vos, illis emendatis, pristinum statum vestrum recuperaturos." Similiter Epictetus, de gradibus tranquillitatis animi verba faciens, infimum locum illis attribuit, qui alios accusant; superiorem iis, qui seipsos; supremum vero illis, qui nec alios nec seipsos. Fallit secundo, propter insitam animis humanis superbiam; qua ægre adducuntur homines, ut errores proprios agnoscant. Hoc vero ut evitent, patientiam adhibent longe majorem in iis malis, quæ culpa sua contraxerunt. Etenim, quemadmodum fieri videmus, ut cum culpa admissa sit, neque de auctore constiterit, supra modum excandescant homines, et tumultuentur: quod si postea in notitiam pervenerit, culpam illam ad filium, aut uxorem, aut gratiosum aliquem pertinere, statim sedantur turbæ et consilescunt: eodem modo fit, cum res aliqua accidit, propter quam necessitas incumbit culpam in nos ipsos recipiendi. Id quod in mulieribus sæpissime conspicitur, quæ, si quid infeliciter egerunt, contra consensum parentum aut amicorum, qualecunque infortunium sequatur, illud sedulo dissimulabunt.

SOPHISMA IX.

"Gradus privationis major videtur, quam gradus diminutionis: et rursus gradus inceptionis major videtur, quam gradus incrementi."

Canon est in mathematicis; nullas esse rationes nihili ad aliquid. Itaque gradus nullitatis et quidditatis, majores videntur gradibus incrementi et decrementi. Sicut monoculo durius est, unum perdere oculum, quam utrumque oculum habenti. Similiter complures liberos habenti gravius est, ultimum, qui superstes fuerit, filium amittere, quam reliquos priores. Itaque et Sibylla, cum duos priores libros combussisset, pretium tertii duplicavit: siquidem illius amissio gradus fuisset privationis, non diminutionis.

« PreviousContinue »