Page images
PDF
EPUB

Ad criticam spectant, primo, auctorum probatorum limata correctio et emendata editio; quibus et ipsorum auctorum honor vindicatur, et studiosis lumen præfertur. Qua tamen in re studiis aut parum detrimenti intulit quorundam hominum diligentia temeraria. Criticis enim haud paucis mos est, ubi incidunt in quidpiam, quod non intelligunt, vitium statim in exemplari supponere. Veluti in illo loco Taciti cum quædam colonia jus asyli apud senatum assereret, narrat Tacitus, non æquis admodum auribus, quæ ab iis proferebantur, fuisse ab imperatore et senatu audita: itaque legati, causa diffisi, bonam pecuniæ summam Tito Vinio dederunt, ut eis patrocinaretur. Hoc itaque pacto res obtinuit: "tum" (inquit Tacitus) dignitas et antiquitas coloniæ valuit:" quasi argumenta, quæ antea levia videbantur, accedente pretio, novum tum pondus accepissent. At criticus quidam, non ex infimis, verbum "tum" expunxit, et tantum" reposuit. Atque hac prava criticorum consuetudine factum est, ut (quod non nemo prudenter notavit) exemplaria maxime castigata sint sæpenumero minime omnium casta. Quinimo, ut verum dicamus, nisi critici fuerint eruditi in scientiis illis, de quibus libri ab ipsis editi tractant, periculo diligentia eorum non vacat.

autem et modo disciplinæ, illud imprimis consuluerim; ut caveatur a compendiis; et a præcocitate quadam doctrinæ, quæ ingenia reddat audacula et, magnos profectus potius ostentet, quam faciat. Quin et favendum nonnihil ingeniorum libertati, ut si quis, quæ ex more diciplinæ sunt, faciat, et simul tempus ad alia, in quæ propensus est, suffuretur, ne utique cohibeatur. Porro operæ pretium fuerit, diligenter animadvertere (quod fortasse adhuc fuerit non notatum) esse duos assuefaciendi, et exercendi, et præparandi ingenia modos, eosque tanquam antistrophos. Alter incipit a facilioribus, et ad magis ardua paulatim deducit; alter ab initio duriora imperat et urget ut, iis obtentis, facilioribus quis etiam suaviter perfungi possit. Alia enim est methodus, incipere natare cum utribus, qui sublevent; alia, incipere saltare cum calceis ponderosis, qui aggravent. Neque facile est dictu, quantum harum methodorum prudens intermixtio conferat ad promovendas, tam animi, quam corporis facultates. Item applicatio et delectus studiorum, pro natura ingeniorum, quæ erudiuntur, res est singularis et usus et judicii: quam etiam bene et vere notatam et perspectam magistri parentibus adolescentium debent; ut de genere vitæ, cui filios suos destinent, consulere possent. Verum et illud attentius paulo observandum, non tantum in iis, ad quæ natura quisque sua fertur, longe maximos fieri profectus; sed etiam ad ea, ad quæ vitio naturæ quis maxime fuerit inhabilis, reperiri in studiis ad hoc proprie delectis remedia et curationes. Exempli gratia; si cuipiam ingenium tale sit, quale est avium, ut facile abripiatur, nec per moram (qualem oportet) intentum esse sustineat; remedium huic rei præbebunt mathematica, in quibus, si evagetur paulo mens, de integro renovanda est demonstratio. Etiam exercitiorum, in erudiendo, partes liquet esse vel maximas. At illud a paucis notatum est, quod exercitiorum debeat esse non solum prudens institutio, sed etiam prudens intermissio. Optime siquidem Cicero notavit, quod in exercitiis plerunque exerceri contingat, non minus vitia, quam facultates; adeo ut malus habitus quandoque simul acquiratur, et se insinuet cum bono. Itaque tutius est intermittere exercitia, et subinde repetere, quam assidue continuare et urgere. Verum de his satis. Sunt certe hæ res primo aspectu minus grandes et solennes, sed fructuosæ tamen et efficaces. admodum enim in plantis, ad felicitatem vel infelicitatem ipsarum, plurimum faciunt injuriæ, aut auxilia, quæ iisdem, cum teneræ fuissent, intervenerint : quemadmodum etiam incrementa illa immensa imperii Romani merito a quibusdam attribuuntur virAd pædagogicam quod attinet, brevissimum foret tuti et prudentiæ sex illorum regum, qui eidem in dictu; Consule scholas Jesuitarum: nihil enim, pueritia sua veluti tutores fuerunt, aut nutritii: sic quod in usum venit, his melius. Nos tamen pauca, certe cultura et institutio annorum puerilium, aut more nostro, monebimus, tanquam spicas legentes. teneriorum, eas habet vires, licet latentes, et minime Omnino institutionem pueritiæ et juventutis collegi- in cujusvis observationem incurrentes, quas neque atam probamus; non in ædibus privatis; non sub temporis diuturnitas, neque laborum assiduitas et ludimagistris tantum. Adest adolescentulis in col- contentio, postea, ætate maturiore, possint ullo modo legiis æmulatio major erga æquales; adest quoque æquiparare. Non abs re fuerit etiam notare, faipse vultus et aspectus virorum gravium, quod facit cultates vel mediocres, si in magnos viros aut res ad verecundiam, et teneros animos etiam a principio magnas inciderint, graves et insignes interdum proconformat ad exemplar: denique sunt quidem plu- ducere effectus. Ejus rei ponemus exemplum merima educationis collegiatæ commoda. In ordinemorabile; quod eo magis adducimus, quia Jesuitæ

Secundo ad criticam spectant, auctorum interpretatio et explicatio, commentarii, scholia, notæ, spicilegia, et similia. In istiusmodi autem laboribus, pessimus ille criticorum nonnullos quasi morbus invasit, ut multa ex obscurioribus transiliant, in satis vero perspicuis ad fastidium usque immorentur, et expatientur. Scilicet, non tam illud agitur, ut auctor ipse illustretur, quam ut criticus ille multiplicem suam eruditionem, et variam lectionem, ubique arrepta occasione, ostentet. Optandum imprimis foret (licet hæc res ad traditivam principalem, non ad appendices pertineat) ut qui argumenta obscuriora et nobiliora pertractet scriptor, suas ipse explicationes subjungat; ut et textus ipse digressionibus aut explicationibus non abrumpatur; et notæ a scriptoris mente non recedant. Cujusmodi quidpiam suspicamur de Theone Euclidis.

Tertio ad criticam spectat (quod etiam nomen eidem indidit) de auctoribus, quos edunt, breve aliquod judicium interponere; et illos cum cæteris scriptoribus, qui eadem tractant, comparare; ut per hujusmodi censuram studiosi et de librorum delectu moneantur, et ad ipsam lectionem eorum instructiores accedant. Atque hoc ultimum, est criticorum tanquam cathedra, quam certe nostra ætate nobilitarunt viri nonnulli magni, majores certe, nostro judicio, quam pro modulo criticorum.

Quem

eandem disciplinam non videntur aspernari, sano (ut nobis videtur) judicio. Atque est res, quæ, si sit professoria, in famis est; verum disciplinaria facta, ex optimis est. Intelligimus autem actionem theatralem. Quippe quæ memoriam roborat; vocis et pronunciationis tonum atque efficaciam temperat; vultum et gestum ad decorum componit, fiduciam non parvam conciliat, denique oculis hominum juvenes assuefacit. Erit autem exemplum e Tacito desumptum, Vibuleni cujusdam, olim histrionis, tunc temporis autem militantis in legionibus Pannonicis. Ille, sub excessu Augusti, seditionem moverat; ita ut Blæsus præfectus aliquos ex seditiosis in carcerem conjiceret. Milites vero, impressione facta, illos effractis carceribus liberarunt. At Vibulenus, apud milites concionabundus, sic orsus est: "Vos," inquit, "his innocentibus et miserrimis lu- | cem et spiritum reddidistis: sed quis fratri meo vitam, quis fratrem mihi reddit? quem missum ad vos a Germanico exercitu, de communibus commodis, nocte proxima jugulavit per gladiatores suos, quos in exitium militum habet atque armat. Responde, Blæse, ubi cadaver abjeceris? Ne hostes quidem sepulturam invident. Cum osculis, cum lacrymis dolorem meum implevero, me quoque trucidari jube; dum interfectos, nullum ob scelus, sed quia utilitati legionum consulebamus, hi sepeliant." Quibus verbis invidiæ ac consternationis nimium quantum concivit; adeo ut, nisi brevi postea innotuisset nihil horum fuisse, quin etiam fratrem eum nunquam habuisse, vix a præfecto milites manus abstinuissent: ille vero rem totam, tanquam fabulam in scena peregit.

Nunc vero ad colophonem pervenimus tractatus

[ocr errors]

nostri de doctrinis rationalibus. In quibus, licet a partitionibus receptis interdum recesserimus, nemo tamen existimet, nos illas omnes improbare partitiones, quibus usi non sumus. Duplex enim nobis imponitur necessitas partitiones mutandi: una, quia hæc duo, nimirum, res natura proximas in unam classem redigere, et res ad usum promendas conjicere in unum cumulum; fine ipso et intentione, sunt omnino diversa. Exempli gratia; secretarius aliquis regis aut reipublicæ in museo chartas suas ita procul dubio distribuit, ut quæ similis sint naturæ simul componat, veluti fœdera seorsum, seorsum mandata, literas ab exteris, literas domesticas, et similia, seorsum omnia. Contra, in scrinio aliquo particulari illas simul componit, quas, licet diversi generis sunt, simul tamen usui fore existimet: sic nimirum in hoc universali scientiæ repositorio, nobis pro natura rerum ipsarum partitiones erant instituendæ cum tamen, si particularis aliqua scientia fuisset pertractanda, partitiones fuissemus secuti, usui et praxi potius accommodatas. Altera necessitas partitiones mutandi est, quia desideratorum ad scientias adjectio, et eorum cum reliquis in integrum corpus redactio, etiam per consequentiam, scientiarum ipsarum partitiones transtulit. Nam (demonstrationis gratia) esto quod artes quæ habentur, rationem habeant numeri 15, adjectis autem desideratis numeri 20. Dico quod partes numeri 15, non sunt eadem partes, quæ numeri 20. Nam partes numeri 15, sunt 3, et 5. Partes vero numeri 20, sunt 2, 4, 5, et 10. fieri non potuerint. dicta sint.

Itaque patet quod hæc aliter Atque de scientiis logicis hæc

FRANCISCI

BARONIS DE VERULAMIO, VICE-COMITIS SANCTI ALBANI,

DE

DIGNITATE ET AUGMENTIS SCIENTIARUM.

LIBER SEPTIMUS.

CAPUT PRIMUM.

AD REGEM SUUM.

tem gubernat recta ratio, seducit bonum apparens; voluntatis stimuli affectus, ministri organa et motus Partitio ethica in doctrinam de exemplari, et geor- voluntarii. De hac Salomon, "Ante omnia," inquit, gica animi, Partitio exemplaris (scilicet boni)"custodi, fili, cor tuum, nam inde procedunt actiones

in bonum simplex, et bonum comparatum. Partitio boni simplicis, in bonum individuale, et bonum communionis.

PERVENTUM est (rex optime) ad ethicam, quæ voluntatem humanam intuetur et tractat. Volunta

vitæ." In hujus scientiæ pertractatione, qui de ea scripserunt, perinde mihi fecisse videntur, ac si quis scribendi artem tradere pollicitus, pulchra tantum exhibeat exemplaria literarum tam simplicium quam copulatarum: de calamo vero ducendo, aut modis characteres efformandi, nihil præcipiat: ita

[ocr errors]

Partiemur igitur ethicam in doctrinas principales duas; alteram de exemplari sive imagine boni; alteram de regimine et cultura animi, quam etiam partem georgica animi appellare consuevimus: illa naturam boni describit, hæc regulas de animo ad illam conformando præscribit.

et isti proposuerunt nobis exemplaria bella et lucu- | Certe, si serio hominibus cordi sit, non in otio scrilenta, atque descriptiones sive imagines accuratas, bere, quæ per otium legantur, sed revera vitam actiboni, virtutis, officiorum, felicitatis, tanquam vera vam instruere et subornare; georgica ista animi objecta, et scopus voluntatis et appetitus humani: humani non minore in pretio apud homines haberi verum quomodo quis possit optime ad hos scopos debeant, quam heroicæ illæ effigies virtutis, boni, et (excellentes sane, et bene ab illis positos) colli- felicitatis, in quibus tam operose est insudatum. mare; hoc est, quibus rationibus et institutis animus ad illa assequenda subigi et componi possit, aut nihil præcipiunt, aut perfunctorie et minus utiliter. Disseramus, quantum libuerit, virtutes morales in animo humano esse habitualiter, non naturaliter: distinguamus solenniter, inter spiritus generosos et vulgus ignobile; quod illi rationum momentis, hi præmio aut pœna, ducantur: præcipiamus ingeniose, animum humanum, ut rectificetur, instar bacilli, in contrariam partem inclinationis suæ flecti oportere : aliaque insuper hujusmodi hinc inde spargamus: longe tamen abest, ut hæc et alia id genus, absentiam rei excusent, quam modo requirimus.

Hujusce neglectus causam haud aliam esse reor, quam latentem illum scopulum, ad quem tot scientiæ naviculæ impingentes, naufragia passæ sunt: nimi- | rum, quod fastidiant scriptores versari in rebus vulgatis et plebeiis, quæ nec satis subtiles sint ad disputandum, nec satis illustres ad ornandum. Sane haud facile quis verbis assequatur, quantam calamitatem attulerit hoc ipsum, quod dicimus: quod homines ingenita superbia, et gloria vana, eas materias tractationum, eosque modos tractandi sibi delegerint, quæ ingenia ipsorum potius commendent, quam lectorum utilitatibus inserviant. Optime Seneca, "Nocet illis eloquentia, quibus non rerum facit cupiditatem, sed sui:" siquidem scripta talia esse debent, ut amores documentorum ipsorum, non doctorum excitent. li igitur recta incedunt via, qui de consiliis suis id prædicare possint, quod fecit Demosthenes, atque hac clausula ea concludere, " Quæ si feceritis, non oratorem duntaxat in præsentia laudabitis, sed vosmet ipsos etiam, non ita multo post, statu rerum vestrarum meliore." Ego certe (rex optime) ut de meipso, quod res est, loquar, et in iis, quæ nunc edo, et in iis, quæ in posterum meditor, dignitatem ingenii et nominis mei (si qua sit) sæpius sciens et volens projicio, dum commodis humanis inserviam quique architectus fortasse in philosophia et scientiis esse debeam, etiam operarius et bajulus, et quidvis demum fio; cum haud pauca, quæ omnino fieri necesse sit, alii autem ob innatam superbiam subterfugiant, ipse sustineam et exequar. Verum (ut ad rem redeamus) quod cœpimus dicere, delegerunt sibi philosophi in ethica massam quandam materiæ splendidam et nitentem, in qua potissimum vel ingenii acumen, vel eloquentiæ vigorem venditare possint: quæ vero practicam maxime instruunt, quandoquidem tam belle ornari non possint, maxima ex parte omiserunt.

Neque tamen debuerant viri tam eximii desperasse de fortuna, simili ei, quam poëta Virgilius, et sibi spondere ausus, et revera consequutus est; qui non minorem eloquentiæ, ingenii, et eruditionis, gloriam adeptus est, in explicando observationes agriculturæ, quam Æneæ res gestas heroicas enarrando.

"Nec sum animi dubius, verbis ea vincere magnum Quam sit, et angustis hunc addere rebus honorem."

Doctrina de exemplari (quæ boni naturam intuetur et describit) bonum considerat, aut simplex, aut comparatum; aut genera (inquam) boni, aut gradus. In posteriore horum, disputationes illas infinitas, et speculationes circa boni supremum gradum, quem felicitatem, beatitudinem, summum bonum vocitarunt (quæ ethnicis instar theologiæ erant) Christiana tandem fides sustulit, et missas fecit. Quemadmodum enim Aristoteles ait, "Adolescentes posse etiam beatos esse, sed non aliter quam spe;" eodem modo, a Christiana fide edocti, debemus nos omnes minorum et adolescentum loco statuere, ut non aliam felicitatem cogitemus, quam quæ in spe sita est.

Liberati igitur (bonis avibus) ab hac doctrina, tanquam de cœlo ethnicorum (qua in parte proculdubio elevationem naturæ humanæ attribuerunt majorem, quam cujus illa esset capax: videmus enim quali cothurno Seneca; "Vere magnum, habere fragilitatem hominis, securitatem Dei ") reliqua certe ab illis circa doctrinam exemplaris tradita, minore aut veritatis aut sobrietatis jactura, magne ex parte recipere possumus. Etenim, quod ad naturam boni positivi et simplicis spectat, illam certe pulcherrime et ad vivum, veluti in tabulis eximiis, depinxerunt ; virtutum et officiorum figuras, posituras, genera, affinitates, partes, subjecta, provincias, actiones, dispensationes, diligentissime sub oculos repræsen

tantes.

Neque hic finis: nam hæc omnia animo humano, magno quoque argumentorum acumine et vivacitate, et suasionum dulcedine, commendarunt atque insinuarunt: quinetiam (quantum verbis præstari possit) eadem contra pravos et populares errores et insultus, fidelissime muniverunt. Quatenus vero ad naturam boni comparati, huic rei etiam nullo modo defuerunt: in constituendis trinis illis ordinibus bonorum; in collatione vitæ contemplativæ cum activa; in discriminatione virtutis cum reluctatione, et virtutis jam securitatem nactæ, et confirmatæ; in conflictu et pugna honesti et utilis; in virtutum inter se libramine, nimirum cui quæque præponderet, et similibus. Adeo ut hanc partem de exemplari insigniter excultam jam esse, et antiquos in ea re mirabiles se viros præstitisse, reperiam: ita tamen, ut philosophos longo post se intervallo reliquerit pia et strenua theologorum diligentia, in officiis, et virtutibus moralibus, et casibus conscientiæ, et peccati circumscriptionibus pensitandis et determinandis exercitata.

Nihilo secus (ut ad philosophos redeamus) si illi (antequam ad populares et receptas notiones virtutis, vitii, doloris, voluptatis, et cæterorum, se applicassent) supersedissent paulisper, et radices ipsas boni et mali,

et radicum illarum fibras indagassent; ingentem, meo judicio, lucem illis omnibus, quæ postea in inquisitionem ventura fuissent, affudissent: ante omnia, si naturam rerum non minus, quam axiomata moralia, consuluissent, doctrinas suas minus prolixas, magis autem profundas reddidissent. Quod cum ab illis aut omnino omissum, aut confuse admodum tractatum fuerit, nos breviter retractabimus; et fontes ipsos rerum moralium aperire et purgare conabimur, antequam ad doctrinam de cultura animi, quam ponimus ut desideratam, perveniamus. Hoc enim (ut arbitramur) doctrinam de exemplari novis quodammodo viribus donabit.

Inditus est atque impressus unicuique rei appetitus ad duplicem naturam boni; alteram qua res totum quiddam est in seipsa: alteram, qua est pars totius alicujus majoris. Atque posterior hæc illa altera dignior est, et potentior, cum tendat ad conservationem formæ amplioris. Nominetur prima, bonum individuale, sive suitatis; posterior, bonum communionis. Ferrum sympathia particulari fertur ad magnetem at si paulo ponderosius fuerit, amores illos deserit, et tanquam bonus civis, et amator patriæ, terram petit, regionem scilicet connaturalium suorum. Ulterius paulo pergamus; corpora densa et gravia terram petunt, congregationem magnam corporum densorum: attamen, potius quam natura rerum divulsionem patiatur, et detur (ut loquuntur) vacuum, corpora hujusmodi in sursum ferentur, et cessabunt ab officio suo erga terram, ut præstent officium suum mundo ipsi debitum. Ita quasi perpetuo obtinet, ut conservatio formæ magis communis minores appetitus in ordinem redigat. At prærogativa ista boni communionis signatur præcipue in homine, si non degeneraverit; juxta memorabile illud Pompeii Magni dictum, qui, quo tempora Romam fames premeret, annonæ importandæ præpositus, vehementissime autem ab amicis interpellatus ne mari, atroce tempestate ingruente, se committeret; illud tantum respondit, "Necesse est ut eam, non ut vivam :" adeo ut vitæ desiderium (quod in individuo maximum est) amori et fidei in rempublicam apud eum non præponderaret. Sed quid moramur? Nulla, omnibus seculis, reperta est vel philosophia, vel secta, vel religio, vel lex, aut disciplina, quæ in tantum communionis bonum exaltavit, bonum vero individuale depressit, quantum sancta fides Christiana: unde liquido pateat, unum eundemque Deum fuisse, qui creaturis leges illas naturæ, hominibus vero legem Christianam dedisset. Propterea legimus, nonnullos ex electis et sanctis viris optasse se potius erasos ex libro vitæ, quam ut salus ad fratres suos non perveniret; ecstasi quadam charitatis, et impotenti desiderio boni communionis incitati.

|

comparationi, qua usus est Pythagoras, ut philosophiæ et contemplationi honorem ac decus assereret: qui ab Hierone, quisnam esset, interrogatus, respondit; Hieronem non latere (si forte unquam Olympicis certaminibus interfuisset) id ibi loci contingere, ut veniant eo alii fortunæ suæ in agonibus periculum facturi; alii vero ut mercatores, ad merces distrahendas; alii ut amicos undique confluentes convenirent, et epulis ac hilaritati indulgerent; alii denique ut cæterorum essent spectatores: se autem unum esse ex illis, qui spectandi gratia venerit. Verum homines nosse debent, in hoc humanæ vitæ theatro, Deo et angelis solum convenire, ut spectatores sint. Neque sane fieri potuit, ut hac de re dubitatio in ecclesia unquam suscitaretur (utcunque plurimis in ore fuerit dictum illud, "Pretiosa in oculis Domini mors sanctorum ejus :" ex quo loco mortem illam civilem, et instituta vitæ monasticæ et regularis attollere solebant) nisi illud etiam una subesset, quod vita illa monastica mere contemplativa non sit, verum plane in officiis ecclesiasticis versetur; qualia sunt jugis oratio, et votorum sacrificia Deo oblata; librorum item theologicorum, multo in otio, conscriptio, ad legis divinæ doctrinam propagandum : quemadmodum et Moses fecit, cum per tot dies in montis secessu moratus esset. Quinetiam Henoch, ab Adamo septimus, qui videtur fuisse princeps vitæ contemplativæ (etenim cum Deo ambulasse" perhibetur) nihilominus ecclesiam prophetiæ libro (qui etiam a sancto Juda citatur) dotavit. Contemplativam vero quod attinet meram, et in se ipsa terminatam, quæque radios nullos, sive caloris, sive luminis, in societatem humanam diffundat, nescit eam certe theologia.

66

Determinat etiam quæstionem, tanta contentione agitatam, inter scholas Zenonis et Socratis ex una parte, qui felicitatem in virtute, aut sola, aut adornata (cujus semper in officiis vitæ partes potissima) collocarunt: et reliquas complures sectas et scholas, ex altera parte: veluti scholas Cyrenaicorum et Epicureorum; qui eam in voluptate constituerunt: virtutem autem (sicut fit in comodiis aliquibus, ubi hera cum famula vestem mutet) plane ancillam statuerunt: utpote sine qua voluptati commode ministrari non posset: nec minus illam alteram Epicuri scholam, quasi reformatam; quæ felicitatem nihil aliud esse prædicabat, quam inimi tranquillitatem et serenitatem, a perturbationibus liberi, et vacui; ac si Jovem de solio deturbare vellent, et Saturnum cum aureo seculo reducere, quando neque æstas nec bruma fuissent, non ver, nec autumnus, sed una et æquabilis aëris temperies: denique et illam explosam Pyrrhonis et Herilli scholam, qui sitam autumaverunt felicitatem in scrupulis quibusque animi prorsus elimiHoc positum, ita ut immotum maneat et incon- nandis, nullam statuentes fixam et constantem boni cussum, nonnullis ex gravissimis in morali philoso- aut mali naturam, sed actiones pro bonis aut malis phia controversiis finem imponit. Primo enim quæs-habentes, prout ex animo, motu puro et irrefracto, tionem illam determinat, de vita contemplativa activæ aut contra, cum aversatione et reluctatione, prodipræferenda idque contra sententiam Aristotelis. rent; quæ tamen opinio in hæresi Anabaptistarum Omnes siquidem rationes, quæ ab illo pro contem-revixit, qui cuncta metiebantur juxta motus et inplativa afferuntur, bonum privatum respiciunt, atque individui tantum ipsius voluptatem, aut dignitatem; quibus in rebus contemplativa palmam haud dubie reportat. Etenim contemplativa non absimilis est

:

stinctus spiritus, et constantiam vel vacillationem fidei. Liquet autem ista, quæ recensuimus, omnia ad privatam animorum tranquillitatem, et complacentiam, nullo modo autem ad bonum communionis, spectare.

Porro redarguit etiam philosophiam Epicteti, qui hoc utitur præsupposito; felicitatem in iis poni debere, quæ in potestate nostra sunt, ne scilicet fortunæ et casibus simus obnoxii: quasi vero non multo fuerit felicius, in rectis et generosis intentionibus, et finibus, qui publicum bonum amplectantur, successu destitui et frustrari, quam in omnibus, quæ ad privatam tantum fortunam nostram referuntur, voti perpetuo compotes fieri. Sicut Consalvus, Neapolim digito militibus indicans, generosa voce testatus est, multo sibi optatius fore, unum pedem promovendo, ad interitum certum ruere, quam unius pedis recessu, vitam in multos annos producere. Cui etiam concinit cœlestis dux et imperator, qui pronunciavit "conscientiam bonam juge esse convivium;" quibus verbis aperte significat, mentem bonarum intentionum sibi consciam, utcunque successu careat, verius et purius, et naturæ magis consentaneum præbere gaudium, quam universum illum apparatum, quo instrui possit homo, vel ut desideriis suis fruatur, vel ut animo conquiescat.

Redarguit itidem philosophiæ abusum illum, circa Epicteti tempora grassari cœptum: nempe quod philosophia versa fuerit in genus quoddam vitæ professorium et tanquam in artem; quasi scilicet institutum philosophiæ esset, non ut perturbationes compescerentur et extinguerentur; sed ut causæ et occasiones ipsarum evitarentur et summoverentur: ideoque particularis quædam vitæ ratio ad hoc obtinendum ineunda esset: introducendo sane tale genus sanitatis in animum, quale fuit Herodici in corpore: cujus meminit Aristoteles; illum scilicet nihil aliud per totam vitam egisse, quam ut valetudinem curaret; et proinde ab infinitis rebus abstineret, corporis interim usu quasi multatus. Ubi si hominibus officia societatis consectari cordi sit, illa demum valetudo maxime est expetenda, quæ quaslibet mutationes et impetus quoscunque ferre et vincere queat. Eodem modo et animus ille demum vere et proprie sanus et validus censendus est, qui per plurimas et maximas tentationes et perturbationes perrumpere potest. Ita ut optime Diogenes dixisse visus sit; qui eas vires animi laudarit, “ quæ non ad caute abstinendum, sed ad fortiter sustinendum valerent;" quæque animi impetum, etiam in maximis præcipitiis, cohibere possint; quæque (id quod in equis bene subactis laudatur) præstent, ut brevissimo spatio, et sistere se, et vertere possint.

Postremo, redarguit idem teneritudinem quandam, et ineptitudinem ad morigerandum, in nonnullis ex antiquissimis philosophis, et maxime in veneratione habitis, notatam: qui nimis facile se a rebus civilibus subduxerint, ut indignitatibus et perturbationibus se exuerent; atque magis, sua opinione, illibati, et tanquam sacrosancti, viverent: ubi consentaneum esset, constantiam hominis vere moralis talem fore, qualem idem Consalvus in homine militari requirebat; nimirum ut honor ejus contexeretur tanquam e tela crassiore; minimeque tam tenui, ut quidvis illud vellicare et lacerare possit.

[ocr errors]

CAPUT SECUNDUM.

Partitio boni individualis, vel suitatis, in bonum activum, et bonum passivum. Partitio boni passivi, in bonum conservativum, et bonum perfectivum. Partitio boni communionis, in officia generalia, et respectiva.

REPETAMUS igitur jam et persequamur primum bonum individuale, et suitatis. Illud partiemur in bonum activum, et bonum passivum. Etenim hæc quoque differentia boni (non absimilis certe illis appellationibus, quæ Romanis in œconomicis erant familiares, promi scilicet, et condi) in universa rerum natura impressa reperitur: præcipue autem se prodit in duplici rerum creatarum appetitu; altero, se conservandi et muniendi; altero se multiplicandi et propagandi: atque hic posterior, qui activus est, et veluti promus, potentior videtur et dignior; ille autem prior, qui passivus est, et veluti condus, inferior censeri potest. Etenim in universitate rerum, natura cœlestis præcipue agens est; at natura terrestris, patiens. Etiam in delectationibus animantium, major voluptas est generandi, quam pascendi. In oraculis quoque divinis pronunciatur, "Beatius esse dare, quam accipere." Quin et in vita communi, nemo invenitur ingenio tam molli et effœminato, quin pluris faciat aliquid, quod ei in votis erat, perficere, et ad exitum perducere, quam sensualitatem aliquam, aut delectamentum. Atque ista quidem boni activi pre-eminentia in immensum exaltatur, ex intuitu conditionis humanæ, quod sit et mortalis, et fortunæ actibus exposita. Nam si in voluptatibus hominum posset obtineri perpetuitas atque certitudo, magnum pretium eis accederet, propter securitatem

et moram.

Quandoquidem autem rem videmus huc recidere: Magni æstimamus mori tardius: et, Ne glorieris de crastino; nescis partum diei: mirum minime est, si omni contentione feramur ad ea, quæ temporis injurias non reformident. Ea vero nulla esse possunt, præter opera nostra; sicut dicitur, “Opera eorum sequuntur eos." Est et altera præeminentia boni activi haud exigua, indita et sustentata ex eo affectu, qui humanæ naturæ, ut comes individuus, lateri adhæret: amor scilicet novitatis aut varietatis. Ille vero in sensuum voluptatibus (quæ boni passivi pars sunt vel maxima) angustus admodum est, nec latitudinem habet aliquam insignem : "Cogita quamdiu eadem feceris; cibus, somnus, ludus; per hunc circulum curritur. Mori velle, non tantum fortis, aut miser, aut prudens, sed etiam fastidiosus potest." At in actis vitæ nostræ, et institutis, et ambitionibus, insignis est varietas; eaque multa cum voluptate percipitur, dum inchoamus, progredimur, interquiescimus, regredimur, ut vires augeamus, appropinquamus, denique obtinemus, et hujusmodi; ut vere admodum dictum sit, vita sine proposito, languida et vaga est. Quod simul et prudentibus et stultissimis competit, ut ait Salomon Pro desiderio quærit cerebrosus, omnibus immiscet se." Quinetiam videmus, reges potentissimos, ad quorum nutum, quæcunque sensibus grata sunt, parari possent, nihilominus procurasse sibi interdum desi

[ocr errors]

;

« PreviousContinue »