aliquis infirmiore judicio, et nimium fortasse ethi- | putes, sciscitabitur, quem satis norit, inter plurimos cus, improbaverit; illud nemo negarit, dandam sal- esse optimum, et censuræ minime obnoxium. Ante tem esse operam, ut virtus per incuriam justo suo omnia vero ad hoc, quod nunc agitur, ut scilicet pretio non fraudetur, et minoris, quam revere est, specimen sui quis edat coram aliis illustre, et jus æstimetur. Hæc vero in virtute æstimanda, pretii suum in omnibus retineat, nil magis interesse judico, diminutio, tribus modis solet contingere: primo, | quam ne quis, per nimiam suam naturæ bonitatem et quando quis, in rebus gerendis, se et operam suam suavitatem, se exermet, et injuriis et contumeliis offert et obtrudit, non vocatus aut accersitus: hujus- exponat: quin potius in omnibus aliquos animi modi enim officiis, remunerationis loco esse solet, si liberi et generosi, et non aculei minus, quam mellis, non repudientur. Secundo, quando quis in principio intra se gestantis, igniculos subinde emittat. Quæ rei gerendæ viribus suis nimium abutitur; et quod quidem munita vitæ ratio, una cum prompto et sensim erat præstandum, uno impetu effundit: id parato ad se a contumeliis vindicandum animo, quod rebus bene administratis præproperam conciliat aliquibus ex accidente imponitur, et necessitate gratiam, in fine autem satietatem inducit. Tertio, quadam inevitabili, propter aliquid infixum in perquando quis virtutis suæ fructum in laudibus, plausu, sona aut fortuna sua; veluti fit in deformibus, et honore, gratia, sibi præbitis, nimis cito et leviter spuriis, et ignominia aliqua mulctatis; unde hujussentit, atque in iis sibi complacet: de quo prudens modi homines, si virtus non desit, felices plerunque habetur monitum; Cave ne insuetus rebus majori- evadunt. bus videaris, si hæc te res parva, sicuti magna, delectat. Defectuum enimvero sedula occultatio, minoris | haudquaquam momenti est, quam virtutum prudens et artificiosa ostentatio. Defectus autem occultantur et latent maxime, triplici quadam industria, et quasi tribus latebris: cautione, prætextu, et confidentia. Cautionem dicimus, quando iis rebus prudenter abstinemus, quibus pares non sumus: ubi contra ingenia audacula et inquieta se facile ingerunt, sine judicio, rebus quibus non insueverunt; et proinde defectus suos proprios publicant et quasi proclamant. Prætextum dicimus, cum sagaciter et prudenter viam nobis sternimus et munimus, qua benigna et commoda de vitiis et defectibus nostris fiat interpretatio; quasi aliunde provenientibus, aut alio tendentibus, quam vulgo existimatur. Etenim, de latebris vitiorum non male poëta : "Sæpe latet vitium proximitate boni." Quare, si quem defectum in nobis ipsis perceperimus, opera danda, ut personam et prætextum virtutis finitimæ mutuemur, sub cujus umbra lateat. Verbi gratia, tardo gravitas prætexenda, ignavo lenitas, et sic de cæteris. Illud etiam utile, probabilem aliquam causam obtendere, et in vulgus spargere, qua adducti, ultimas vires nostras promere refugiamus ; ut quod non possimus, nolle videamur. Quod ad confidentiam attinet, impudens certe est remedium, sed tamen certissimum atque efficacissimum: nempe, ut quis ea omnino contemnere, et vilipendere se profiteatur, quæ revera assequi non possit: mercatorum prudentium more, quibus solenne est et proprium, ut pretium mercium suarum attollant, aliorum deprimant. Est tamen et aliud confidentiæ genus, hoc ipso impudentius; nimirum, perfricta fronte defectus suos etiam opinioni obtrudere et venditare, quasi in iis, quibus maxime destituitur, se eminere credat: atque ut hoc facilius cæteris imponat, se in iis rebus, quibus revera plurimum pollet, fingat diffidentem; quemadmodum fieri videmus in poëtis. Poëta enim carmina sua recitante, si unum aliquem versiculum non admodum dixeris probandum, audias illico: Atque hic versus pluris mihi constitit, quam reliquorum plurimi. Tum vero alium quempiam versum adducet, quasi sibi suspectum, et de eo, quid Quod vero ad se declarandum attinet; id alia res omnino est ab ostentatione sui, de qua diximus. Neque enim ad virtutes aut defectus hominum refertur; sed ad actiones vitæ particulares. Qua in parte nihil invenitur magis politicum, quam ut mediocritas quædam servetur, prudens et sana, in sensa animi, circa actiones particulares, aperiendo, aut recondendo. Licet enim profunda taciturnitas, et consiliorum occultatio, et is rerum gerendarum modus, qui omnia cæcis et (ut modernæ linguæ potius loquuntur) surdis artibus et mediis operatur, res sit et utilis, et mirabilis: tamen non raro evenit, ut (quod dicitur) dissimulatio errores pariat, qui dissimulatorem ipsum illaqueant. Nam videmus, viros politicos, maxime omnium insignes, libere et indissimulanter fines, quos peterent, palam proferre non dubitasse. Sic L. Sylla manifesto præ se tulit, "se, omnes mortales, vel felices, vel infelices fieri cupere, prout sibi essent vel amici vel inimici." Sic Cæsar, cum primum profectus est in Gallias, nil veritus est profiteri : "se malle primum esse in villa obscura, quam secundum Romæ." Idem Cæsar, cœpto jam bello, dissimulatorem minime egit, si audiamus quid Cicero de illo prædicet. "Alter 19 (Cæsarem innuens) "non recusat, sed quodammodo postulat, ut (ut est) sic appelletur, tyrannus." Similiter videmus, in epistola quadam Ciceronis ad Atticum, quam minime fuerit Augustus Cæsar dissimulator; qui in ipso ingressu ad res gerendas, cum adhuc senatui esset in deliciis, solitus tamen erat in concionibus apud populum jurare illa formula: "Ita parentis honores consequi liceat." Illud autem non minus quiddam erat, quam ipsa tyrannis. Verum est, ad invidiam paululum leniendam, solitum eum simul ad statuam Julii Cæsaris, quæ in rostris posita erat, manum protendere. Homines autem ridebant, et plaudebant, et admirabantur, et inter se ita loquebantur: "Quid hoc est? Qualis adolescens ?" Sed tamen nihil malitiæ in eo suspicabantur, qui tam candide et ingenue, quod sentiret, loqueretur. Et isti quidem, quos nominavimus, prospera omnia consecuti sunt: Pompeius contra, qui ad eosdem tendebat fines, sed viis magis umbrosis et obscuris (sicut Tacitus de eo loquitur, " Occultior, non melior:" atque Sallustius similiter idem insimulat, "Ore probo, animo inverecundo") id prorsus agebat, et turam, hactenus. Præcepta autem sparsa haud pauca sunt; nos tamen perpauca diligemus, pro modo exempli. innumeris technis moliebatur, ut, cupiditates suas et | præceptis duobus summariis, circa fortunæ architecambitionem alte recondendo, interim rempublicam in anarchiam et confusionem redigeret, quo illa se necessario in sinus ejus conjiceret; atque hoc pacto summa rerum ad eum deferretur, quasi invitum et renitentem. Cum vero hoc se putaret consecutum, factus consul solus (quod nunquam cuiquam contigisset) nihilo plus ad fines suos proficiebat, eo quod etiam illi, qui proculdubio eum fuissent adjuturi, quid vellet non perciperent. Adeo ut tandem coactus sit, tritam et vulgarem inire viam, ut scilicet, prætextu se Cæsari opponendi, arma et exercitum compararet. Adeo lenta, casibus obnoxia, et plerumque infelicia solent esse ea consilia, quæ profunda dissimulatione obteguntur! Qua de re idem sensisse videtur Tacitus, cum simulationis artificia tanquam inferioris subsellii prudentiam constituit, præ artibus politicis: illam Tiberio, has vero Augusto Cæsari attribuens. Etenim, de Livia verba faciens, sic loquitur; quod fuisset illa "cum artibus mariti, et simulatione filii, bene composita." Ne Quod ad animum flectandum et effingendum attinet; totis viribus certe incumbendum, ut animus reddatur occasionibus et opportunitatibus obsequens, neque ullo modo erga eas durus aut renitens. que enim majus fuerit impedimentum ad res gerendas, aut fortunas hominum constituendas, quam illud; idem manebat, neque idem decebat: videlicet, cum homines iidem sint, et natura sua utantur, postquam occasiones se mutaverint. Bene itaque Livius, cum Catonem Majorem introducit, tanquam fortunæ suæ architectum peritissimum, illud subjungit; quod ei fuerit ingenium versatile. Atque hinc fit, quod ingenia gravia et solennia, et mutare nescia, plus plerunque habeant dignitatis, quam felicitatis. Hoc vero vitium in aliquibus a natura penitus insitum est, qui suopte ingenio sunt viscosi et nodosi, et ad versandum inepti. At in aliis consuetudine obtinuit (quæ est altera natura) atque opinione quadam (quæ in animos hominum facile obrepit) ut minime mutandam sibi putent rerum gerendarum rationem, quam prius bonam et prosperam sint experti. Prudenter enim observat Machiavellus in Fabio Maximo; "Quod pristinum suum et inveteratum cunctandi et bella trahendi morem retinere mordicus voluerit, cum natura belli esset alia, et acriora postularet consilia." In aliis porro idem vitium ex inopia judicii progignitur; cum homines periodos rerum et actionum non tempestive discernant; sed tum demum se vertant, postquam opportunitas jam elapsa sit. Tale quidpiam in Atheniensibus suis redarguit Demosthenes, eos aiens esse "rusticis similes, qui in ludo gladiatorio se probantes, semper post plagam acceptam in eam partem muniendam scutum transferunt, qua percussi sunt; non prius." In aliis rursus hoc ipsum contingit, quia operam in via ea, quam semel ingressi sunt, collocatam, perdere gravantur, nec receptui canere sciunt; sed potius se occasionibus superiores fore constantia sua confidunt. Verum ista animi viscositas et renitentia, a quacunque illa tandem radice pullularit, rebus gerendis et fortunæ hominum est damnosissima: nihilque magis politicum, quam animi rotas reddere cum rotis fortunæ concentricas, et simul volubiles. Atque de Primum præceptum est; faber fortunæ amusse sua perite utatur, eamque rite applicet; hoc est, animum assuefaciat, ut rerum omnium pretium et valorem æstimet, prout ad fortunam et fines suos magis aut minus conducant; hocque curet sedulo, non perfunctorie. Mira enim res, sed verissima; inveniuntur plurimi, quorum mentis pars logica (si ita loqui licet) est bona, mathematica pessima: videlicet, qui de rerum consequentiis satis firmiter judicant; de pretiis vero imperitissime. Hinc fit, ut alii privata et secreta cum principibus colloquia, alii auras populares, tanquam magna adepti, admirentur; cum sit utrumque sæpenumero res et invidia et periculo plena: alii autem res metiuntur ex difficultate atque opera sua in eis impensa; fieri oportere existimantes, ut quantum moverint, tantum etiam promoverint: sicut Cæsar de Catone Uticensi, veluti per ironiam, dixit, narrando, quam laboriosus fuerit et assiduus, et quasi indefatigabilis, neque tamen multum ad rem: "Omnia" (inquit) "magno studio agebat." Hinc etiam illud accidit, ut homines sæpius se ipsos fallant; qui, si magni alicujus aut honorati viri opera utantur, sibi omnia prospera promittunt; cum illud verum sit, non grandissima quæque instrumenta, sed aptissima, citius et felicius opus quodque perficere. Atque ad mathematicam veram animi informandam, operæ pretium est, illud imprimis nosse et descriptum habere, quid ad cujusque fortunam constituendam et promovendam primum statui debeat, quid secundum, et sic deinceps. Primo loco emendationem animi pono; animi enim impedimenta et nodos tollendo et complanando, citius viam fortunæ aperueris, quam fortunæ auxiliis animi impedimenta sustuleris. Secundo loco opes pono, et pecuniam: quam summo loco plurimi fortasse collocaverint, cum tanti sit ad omnia usus. Verum eam opinionem, similem ob causam abjudico, atque Machiavellus fecit in alia re, non multum ab ea discrepante. Cum enim vetus fuerit sententia, pecuniam esse nervos belli; ille contra, non alios esse nervos belli asseruit, quam nervos virorum fortium et militarium. Eodem prorsus modo vere asseri possit; nervos fortunæ, non esse pecuniam, sed potius animi vires, ingenium, fortitudinem, audaciam, constantiam, moderationem, industriam, et similia. Tertio loco colloco famam et existimationem; eo magis, quod illa æstus quosdam habeant, et tempora, quibus si non opportune utaris, difficile erit rem in integrum restituere. Ardua enim res, famam præcipitantem retrovertere. Postremo loco pono honores, ad quos certe facilior aditus per unumquodque ex illis tribus, multo magis per omnia conjuncta, datur; quam si ab honoribus auspiceris, et deinde adreliqua perrexeris. Verum, ut in ordine rerum servando haud parum est momenti, ita non multo minus in servando ordine temporis; cujus perturbatione frequentissime peccatur, dum ad fines tum properatur, quando initia essent curanda; atque dum ad maxima quæque subito advolamus, quæ in medio posita sunt, temere transilientes. At illud recte præcipitur; "Quod nunc instat, quod si nec in aliqua omnino parte rei hærere aut agamus." Secundum præceptum est, ut caveamus, ne animi quadam magnitudine, et præfidentia, ad magis ardua, quam par est, feramur: neve in adversum fluvii remigemus. Optimum enim consilium circa fortunas hominum : "-Fatis accede, Deisque." Circumspiciamus in omnes partes, et observemus, qua res pateant, qua clausæ et obstructæ sint, qua proclives, quæ arduæ ; neque viribus nostris, ubi non patet aditus commodus, abutamur. Hoc si fecerimus, et a repulsa nos immunes præstabimus, et in negotiis singulis nimis diu non hærebimus, et moderationis laudem reportabimus, et pauciores offendemus, et denique felicitatis opinionem acquiremus; dum quæ sponte fortasse eventura fuissent, nostræ industriæ accepta ferentur. Tertium præceptum cum proxime præcedente nonnihil pugnare videri possit; licet, probe intellectum, minime. Illud hujusmodi est; ut occasiones non semper expectemus, sed eas quandoque provocemus et ducamus. Quod etiam innuit Demosthenes; magniloquentia quadam: "Et quemadmodum receptum est, ut exercitum ducat imperator, sic a cordatis viris res ipsæ ducendæ, ut quæ ipsis videntur, ea gerentur; et non ipsi persequi eventus tantum cogantur." Etenim, si diligenter attendamus, duas observabimus, easque discrepantes, species eorum, qui rebus gerendis et negotiis tractandis pares habeantur. Alii siquidem occasionibus commode sciunt uti, sed nihil ex se moliuntur, aut excogitant; alii toti sunt in machinando, qui occasiones, quæ opportune incidunt, non arripiunt. Harum facultatum altera, alteri non conjuncta, manca omnino et imperfecta censenda est. Quartum est præceptum; ut nihil suscipiamus, in quo necesse sit temporis plurimum insumere; verum ut versiculus ille aurem semper vellicet: "Sed fugit interea, fugit irreparabile tempus." Neque alia subest causa, cur ii, qui professionibus laboriosis, aut rebus similibus se addixerunt, veluti jureconsulti, oratores, theologi doctiores, librorum scriptores, et hujusmodi, in fortuna sua constituenda et promovenda minus sint solertes, quam quod tempore (alias scilicet insumpto) indigent ad particularia pernoscenda, opportunitates captandas, et machinas, quæ ad fortunam suam spectent, comminiscendas et meditandas. Quinetiam in aulis principum et rebuspublicis eos reperias, et ad fortunam suam promovendam, et ad aliorum invadendam, maxime efficaces, qui nullo publico munere funguntur; sed in hoc, de quo loquimur, ambitu vitæ perpetuo occupantur. consistere possimus, tum vero ad alium quempiam (præter destinatum) finem operam impensam flectamus; sin nec in præsenti aliquem fructum demetere queamus, saltem aliquid ex ea extrahamus, quod in futurum prosit: si vero nihil solidi, nec in præsenti nec in futuro inde elicere detur, satagamus saltem, ut aliquid existimationi nostræ inde accrescat; et alia id genus: rationes semper a nobis ipsis exigendo, quibus constet nos fructus aliquid, plus minus, ex singulis actionibus et consiliis nostris percepisse: neque ullo modo permittendo, ut tanquam confusi ac consternati animum illico despondeamus, si forte scopum principalem non licuerit attingere. Nihil enim minus convenit viro politico, quam uni rei unice esse intentum. Qui enim hoc facit, occasionem innumerarum jactura mulctabitur; quæ rebus agendis ex obliquo intervenire solent, quæque fortasse magis fuerint propitiæ et commodæ ad alia quæ postea usui futura sint, quam ad ea, quæ in manibus habeamus. Ideoque bene calleamus illam regulam, "Hæc oportet facere, et illa non omittere." Sextum est præceptum, ut nos rei alicui nimis peremptorie non astringamus: quamquam casui videatur, primo intuitu, minus obnoxia: sed semper habeamus, vel fenestram apertam ad evolandum, vel posticum aliquod secretum ad redeundum. Septimum præceptum, est antiquum illud Biantis; modo non ad perfidiam, sed ad cautionem et moderationem adhibeatur: "Et ames tanquam inimicus futurus et oderis tanquam amaturus." Nam utilitates quasque mirum in modum, prodit et corrumpit, si quis nimium se immerserit amicitiis infelicibus, molestis et turbidis odiis, aut puerilibus et futilibus æmulationibus. Hæc exempli loco circa doctrinam de ambitu vitæ sufficient: illud enim hominibus in memoriam subinde reducendum est, longe abesse, ut adumbrationes istæ, quibus utimur in desideratis, loco justorum tractatuum ponantur; sed sint solummodo tanquam schedæ aut fimbriæ, ex quibus de tela integra judicium fieri possit. Neque rursus ita desipimus, ut fortunam absque tanto, quantum diximus, molimine minime parari asseramus. Probe enim novimus, eam tanquam sponte in gremium aliquorum defluere: alii autem eam diligentia sola et assiduitate (cautione nonnulla aspersa) absque arte multa aut operosa, adipiscuntur. Verum sicut Cicero, oratorem perfectum depingens, non id vult, ut causidici singuli tales esse debeant, aut possint; ac rursus, sicut in principe aut aulico describendo (quod nonnulli tractandum susceperunt) modulus effingitur, prorsus secundum artis perfectionem, non autem secundum practicam vulgatam: idem et nos in politico instruendo præstitimus; politico (inquam) quoad fortunam propriam. Quintum est præceptum; ut naturam quodammodo imitemur, quæ nihil facit frustra. Id quod factu non erit admodum difficile, si negotia nostra omnium Enimvero, illud utique monendum, præcepta, quæ generum perite commisceamus et contexamus. In circa hanc rem delegimus et proposuimus, omnia ex singulis enim actionibus ita animus est instituendus genere eorum esse, quæ bonæ artes vocantur. Quod et præparandus, atque intentiones nostræ aliæ aliis enim ad malas artes attinet; si quis Machiavello se substernandæ et subordinandæ ; ut si in aliqua re dederit in disciplinam, qui præcipit virtutem ipsam voti compotes in summo gradu fieri non possumus, in non magnopere curandam, sed tantum speciem ejus, secundo tamen liceat consistere, imo vel in tertio; | in publicum versam : quia virtutis fama et opinio homini adjumento sit, virtus ipsa impedimento; qui- "Quæ vobis, quæ digna, viri, pro laudibus istis erectum; mentem vero humi prostratam, et pulverem, instar serpentis, comedentem? Quod etiam ethnicos non fugit: 'Atque affigit humo divinæ particulam auræ." Quod si in hoc sibi quisquam adblandiatur, quod fortuna sua, utcunque eam malis artibus obtinuerit, recte uti decreverit; sicut de Augusto Cæsare et Septimio Severo solitum erat dici, debuisse illos, aut nunquam nasci, aut nunquam mori; tanta in ambitu fortunæ suæ patrarunt mala, tanta rursus, summa adepti, contulerunt bona: intelligat nihilominus, hanc malorum per bona compensationem post factum probari; consilium autem hujusmodi merito damnari. Abs re postremo nobis non fuerit, in cursu isto incitato et fervido versus fortunam nostram, frigidam paulisper aspergere, haustam e dicterio illo non ineleganta Caroli Quinti imperatoris, in institutionibus suis ad filium: imitari fortunam mores mulierum, quæ procos plus nimio ambientes plerunque superbe aversantur. Verum hoc ultimum remedium pertinet ad eos, quibus gustus ex morbo animi corruptus est. Innitantur potius homines lapidi illi, qui theologiæ et philosophiæ est tanquam angularis; quæ idem fere asserunt de eo, quod primum quæri debeat: etenim theologia edicit; "Primum quærite regnum Dei, et ista omnia adjicientur vobis." Philosophia autem simile quiddam jubet: "Primum quærite bona animi, cætera aut aderunt, aut non oberunt." Quamvis autem hoc fundamentum, humanitus jactum, interdum locetur super arenas; quemadmodum videre est in M. Bruto, qui in eam vocem, sub exitum suum, prorupit: "Te colui, virtus, ut rem: ast tu nomen inane es." At idem fundamentum, divinitus locatum, firmatur semper in petra. Hic autem doctrinam de ambitu vitæ, et simul doctrinam generalem de negotiis, concludimus. CAPUT TERTIUM. Partitiones doctrinæ de imperio sive republica omittuntur; tantum aditus fit ad desiderata duo, doctrinam de proferendis finibus imperii, et doctrinam de justitia universali, sive de fontibus juris. Et e contra non minus vere ille de sceleratis, "atque eum ulciscentur mores sui." Quinetiam mortales, VENIO jam ad artem imperii, sive doctrinam de dum in omnes partes cogitationes suas agitant et republica administranda: sub qua etiam œconomica diffundunt, ut fortunis suis recte prospectum atque continetur, ut familia sub civitate. In hac parte, consultum sit, interim in mediis illis animi transcur- sicut jam antea dixi, silentium mihi imperavi. Nesibus ad divina judicia et providentiam æternam que tamen prorsus diffidere debui, quin possim de oculos attollere debent; quæ sæpissime impiorum illa fortasse non imperite aut inutiliter disserere : machinationes et consilia prava, licet profunda, sub- utpote qui longa experientia edoctus, et per tot muvertit et ad nihilum redigit; secundum illud Scrip- nerum et honorum gradus ad amplissimum regni turæ, "Concepit iniquitatem, et pariet vanitatem." magistratum, favore majestatis tuæ indulgentissimo, Imo, etsi injuriis et malis artibus abstineant; atta- nullo merito meo, evectus fuerim; eundemque men hæc jugis et irrequieta anhelatio ad ardua for- magistratum per annos quatuor integros gesserim: tunæ, absque cessatione, et quasi sine sabbato, tri- et, quod pluris est, majestatis tuæ mandatis et collobutum temporis nostri Deo debitum minime solvit: quiis per annos octodecim continuos assueverim (quod qui, ut videre est, facultatum nostrarum decimas, etiam e stipite aliquo politicum exculpere potuisset) temporis autem septimas, exigit, et sibi seponit. quique etiam, inter omnes artes, plurimum temporis Quorsum enim fuerit, os gerere in cœli sublimia | in historiis et legibus contriverim. Quæ omnia non jactantia ad posteros refero, sed quia ad literarum dignitatem nonnihil pertinere putem, quod homo quispiam, ad literas potius, quam ad aliud quicquam, natus, et ad res gerendas, nescio quo fato, contra genium suum abreptus, ad civilia tamen munera tam honorifica et ardua, sub rege prudentissimo, assumptus fuerit. Verum, si quid circa politicam posthac parturiet otium meum, erit fortasse proles, aut abortiva aut posthuma. Interim, ne, scientiis omnibus jam veluti in subselliis suis collocatis, sedes hæc tam excelsa omnino vacet, decrevi duas tantum civilis scientiæ portiones, quæ ad arcana imperii non pertinent, sed sunt naturæ magis communis, ut desiderata notare; earumque, more nostro, exempla proponere. conjiciamus oculos in opus ipsum; qualis nimirum censeri debeat vera regnorum et rerumpublicarum magnitudo, et quibus artibus obtineri possit: dignum profecto argumentum, quod principes perpetuo in manibus habeant, et diligenter meditentur; quo, nec vires suas in majus æstimantes, inceptis se vanis et nimis arduis implicent; nec rursus easdem plus æquo despicientes, ad consilia pusillanima et meticulosa se demittant. Magnitudo imperiorum, quoad molem et territorium, mensuræ subjicitur; quoad reditus, calculis. Numerus civium et capita, censu; urbium et oppidorum multitudo et amplitudo, tabulis excipi possunt: attamen non reperitur inter civilia res errori magis obnoxia, quam verum et intrinsecum excipere valorem circa vires et copias imperii alicujus. Assimilatur regnum cœlorum non glandi, aut nuci alicui grandiori, sed grano sinapis, quod inter grana est minimum; quod tamen habet interim intra se pro Cum artes imperii tria officia politica complectantur; primo, ut imperium conservetur: secundo, ut beatum efficiatur et florens: tertio, ut amplificetur, finesque ejus longius proferantur: de duobus primis officiis, maxima ex parte, egregie a nonnullis trac-prietatem quandam et spiritum innatum, quo se et tatum est, de tertio siletur. Illud itaque inter desiderata reponemus, et more nostro exemplum ejus proponemus, eam doctrinæ partem consulem paludatum, sive doctrinam de proferendis imperii finibus, nominantes. EXEMPLUM TRACTATUS SUMMARII DE PROFERENDIS FINIBUS IMPERII. Dictum Themistocles sibi ipsi applicatum, incivile certe fuit et inflatum; sin de aliis atque in genere prolatum fuisset, prudentem sane observationem et pergravem censuram complecti videatur. Rogatus in convivio, ut citharam pulsaret, respondit, Fidibus se nescire; cæterum posse oppidum parvum in magnam civitatem evehere. Ista certe verba, ad sensum politicum translata, facultates duas, multum inter se discrepantes, in iis, qui rerum gubernacula tractant, optime describunt et distinguunt. Etenim, si regum consiliarios, senatores, aliosque ad negotia publica admotos, qui usquam fuerunt, attente intueamur, reperientur profecto (licet rarissime) nonnulli, qui regnum aut civitatem e parvis ampla efficere possint; fidicines tamen sint valde imperiti: e contra autem alii quamplurimi, in cithara aut lyra (hoc est, aulicis tricis) miri artifices, qui, tantum abest, ut rempublicam amplificare possint, ut potius a natura comparati videantur ad statum reipublicæ beatum et florentem labefactandum et evertendum. Sane, artes illæ degeneres et præstigiæ, quibus sæpenumero consiliarii, atque rerum potentes, et gratiam apud principes suos, et famam in vulgus, reportant, haud aliud nomen merentur, quam peritiæ cujusdam fidiculariæ, utpote cum sint res magis gratæ in præsens, et artificibus ipsis ornamento, quam ad rerumpublicarum, quarum sunt ministri, opes et amplitudinem utiles aut accommodæ. Occurrent proculdubio et alii consiliarii, atque reipublicæ gubernatores, minime spernendi, qui sint negotiis pares, possintque res commode administrare, easque a manifestis præcipitiis et incommodis conservare; a virtute tamen illa rerumpublicarum erectrice et amplificatrice longo intervallo absunt. Verum, qualescunque demum fuerint operarii, citius attollat, et latius diffundat: eodem modo invenire est regna et status ambitu quidem et regionum tractu valde ampla, quæ tamen ad fines ulterius proferendos, aut latius imperandum, sunt minus apta; alia contra, dimensione satis exigua, quæ tamen bases, in quibus maximæ monarchiæ inædificentur, esse possint. 1. Urbes munitæ, plena armamentaria, equorum propagines generosa, currus armati, elephanti, machinæ atque tormenta bellica omnigena, et similia; sunt certe ista universa, nihil aliud, quam ovis induta pelle leonina, nisi gens ipsa stirpe sua et ingenio sit fortis et militaris. Imo, nec numerus ipse copiarum multum juvat, ubi milites imbelles sunt et ignavi. Recte enim Virgilius; "Lupus numerum pecorum non curat." Exercitus Persarum in campis Arbelæ oculis Macedonum tanquam vastum hominum pelagus subjiciebatur; adeo ut duces Alexandri, nonnihil ipso spectaculo perculsi, regem interpellarent, atque ut noctu prælium committeret, ei auctores erant: quibus ille, “Nolo," inquit, “suffurari victoriam :" ea autem etiam opinione fuit facilior. Tigranes Armenius, castrametatus in quodam colle cum exercitu quadringentorum millium, cum spectaret aciem Romanorum, quæ quatuordecim millia non excessit, contra se tendentem, in dicterio illo suo sibi complacuit; "Ecce," inquit, "hominum pro legatione nimio plus quam oportet, pro pugna longe minus;" eosdem tamen, priusquam occubuisset sol, satis multos ad illum infinita strage profligandum expertus est. Innumera sunt exempla, quam sit multitudinis cum fortitudine congressus impar. Primo igitur pro re certissima et exploratissima decernatur et statuatur, quod caput omnium, quæ ad magnitudinem regni aut status spectent, sit, ut populus ipse sit stirpe et ingenio bellicosus. Atque illud magis tritum, quam verum, quod nervi belli sint pecuniæ, si desint nervi lacertorum in gente molli et effœminata. Recte enim Croeso ostentanti aurum respondit Solon: "At si quis (o rex) venerit, qui melius, quam tu, ferrum gestit, illi profecto totum hoc cedet aurum." Quare, quicunque is tandem sit princeps aut status, cujus subditi nativi et indigenæ non sint animosi et militares, potentiam suam |