esse operationes, in quibus actio solis et actio ignis conveniant; ut in maturatione fructuum, conservatione plantarum tenerarum, et clementiæ cœli assuetarum, in regionibus frigidis, exclusione ovorum, restitutione urinarum ad claritatem, (calorem enim solis et animalis conjungimus,) resuscitatione animalculorum frigore obrigentium, evocatione eorum et vaporum, et id genus. Sed nihilominus ignem nostrum malum mimum esse; nec solis actiones bene imitari, aut prope attingere, cum solis calor tribus dotatus sit proprietatibus, quæ ignis communis ægre ullo artificio repræsentare possit. Primo, quod sit ob distantiam, gradu ipso minor et blandior; hoc vero ejusmodi esse, ut aliquo modo æquiparari possit; caloris enim talis modus magis incognitus est, quam imparabilis. Secundo, quod per tot et talia media fluens et gliscens, dissimilarem quandam et generativam vim mutuetur et obtineat; maxime vero quod tam regulari inæqualitate augeatur, minuatur, accedat, recedat, nunquam vero subsultorie aut præcipitanter sibi succedat. Quæ duo postrema ab igne fere sunt inimitabilia, licet industria perspicaci et perpensa res provehi possit. Atque hujusmodi quædam de diversitate calorum a Telesio dicuntur. quod etiam obliquitate et perpendiculo radiorum asseratur et supponatur, ignis autem nil generet; optime ostenditur, cum quo propius et ad acutiores id leviter objici. Somnium enim plane esse illud de angulos radius directus et reflexus coëat, eo validi-heterogenea calorum solis et ignis. Infinitas enim orem caloris ictum jaciat. Quin et sol ipse, cum inter majores illos et robustiores stellarum fixarum ignes, regulum, caniculam, spicam, versatur, valentiores fervores efflat. Moram vero caloris evidentissime maximi momenti operationem esse, cum omnes virtutes naturales tempora colant, observent, ut ad vires actuandas tempus requiratur nonnullum, ad roborandas bene multum. Itaque moram caloris, calorem æqualem in progressivum et inæqualem convertere, quia calor et antecedens et subsequens simul conjugantur; id et in fervoribus autumnalibus, quia fervoribus solstitialibus, et in horis æstivis pomeridianis, quia horis ipsis meridianis ardentiores sentiuntur, manifestum esse; etiam in frigidioribus regionibus debilitatem caloris, mora et longitudine dierum æstivis temporibus quandoque compensari. At medii potentiam et efficaciam in calore deferendo insignem esse. Hinc enim tempestatum temperiem | magnopere variam, ut cœlum indicibili inconstantia per dies æstivos algidum nonnihil, per dies hiemales sudum quandoque inveniatur ; sole interim iter suum et spatia sua constanter et legitime servante; etiam segetes et uvas flantibus austris, et cœlo nubiloso, magis mutari. Atque omnem cœli secundum varias annorum revolutiones dispositionem et excretionem aliquando pestilentem et morbidam, aliquando salubrem et amicam, hinc causam et originem sumere ; medio scilicet aëre variante, quæ dispositionem ex ipsa vicissitudine et alteratione tempestatum diversam, longa fortasse serie, colligit. Successionis vero caloris atque ordinis, quo calor calorem consequitur, ut multiplicem rationem, ita summam virtutem esse. Neque solem tam numerosam et prolificam generationem educere potuisse, nisi corporis solis moventis configuratio versus terram et terræ partes plurimæ inæqualitatis et variationis particeps esset. Nam et circulariter movetur sol, et rapide et ex obliquo, et se retexit, ut et absens sit et præsens, et propior et remotior, et magis ex perpendiculo, et magis ex obliquo, et citius rediens et tardius; neque ullo temporis momento calor emanans a sole sibi constet, neque brevi intervallo usquam (nisi sub ipsis tropicis) se restituat; ut tanta variatio generantis cum tanta varietate generati optime conveniat. Cui addi posse medii sive vehiculi naturam diversissiCætera quoque quæ de inæqualitate et gradibus caloris unici dicta sunt, posse ad vicissitudines et varietates successionis in caloribus diversis referri. Itaque Aristotelem non male generationem et corruptionem rerum obliquæ viæ solis attribuisse, eamque ut efficientem causam earum constituisse, si libidine pronunciandi, et arbitrum naturæ se gerendi, et res ad placitum suum distinguendi et concinnandi, recte inventum non corrupisset. Illum enim et generationem et corruptionem (quæ nunquam prorsus privativa, sed generationis alterius prægnans est) inæqualitati caloris solis secundum totum, hoc est, accedentiæ et recedentiæ solis conjunctim, non generationem accedentiæ, corruptionem recedentiæ divisim assignare debuisse; quod pinguitur et ex vulgi fere judicio fecit. Quod si cui mirum videatur, generationem rerum soli attribui, cum sol ignis esse mam. Frigidi autem, contrarii nempe principii, atque dispensationis ejus vix meminit: nisi forte quæ de dispositione materiæ jam secundo loco dicentur, ea huic rei satisfacere posse putaverit; quod tamen facere non debuit, quandoquidem frigus nullo modo privationem caloris, sed omnino principium activum, caloris æmulum, et tanquam competitorem, videri voluit. Quæ autem de materiæ dispositione disseruit, eo pertinent ut ostendant quomodo materia a calore patiatur, et subigatur, et vertatur, missa frigoris mentione aut cura. De frigore autem (nos enim in omnium inventis summa cum fide, et tanquam faventes, versamur) hujusmodi quædam dicere potuit. Sedem frigidi immotam et fixam ad structuram caloris mobilem et versatilem optime convenire: tanquam incudem ad malleum. Nam si utrumque principium varietatem et alterationem habuisset, genuissent proculdubio entia horaria et momentanea. Etiam immensas regiones calidi (cœlum scilicet) compacta natura globi, terræ, et circumjacentium, nonnihil compensari; cum non spatia, sed copia materiæ in spatiis, spectetur; frigidi vero naturam, virtutes, et rationes merito aut silentio præteriri, aut brevi sermone transmitti debere, cum nil certi et explorati de eo haberi possit per experientiam. Habemus enim ignem communem, tanquam solis vicarium; qui caloris naturam manifestet. At frigidi telluris nulla est substitutio, quæ in manu hominis sit, et adhibeatur præsto ad experimentum. Etenim illos horrores et rigores frigidi, qui ex globo et ambitu terræ hiemalibus temporibus, et in regionibus frigidissimis exspirant in aërem, tepores plane et balnea esse, præ natura primi frigidi, in visceribus terræ inclusi; ut frigus illud, cujus homines sensum et potestatem habeant, simile quiddam sit, ac si calorem nullum alium haberent præter eum, qui a sole æstivis diebus, et in calidis regionibus emanat; qui ad ignes fornacis ardentis collatus, refrigerium quoddam censeri possit. Sed in iis, quæ subdititia sunt, minus morandum. Videndum igitur deinceps, qualia sint ea, quæ a Telesio dicuntur circa dispositionem materiæ, in quam calor agat; cujus ea est vis, ut actionem ipsam caloris promoveat, impediat, immutet. Ejus ratio quadruplex. Prima differentia sumitur ex calore præinexistente, aut non præinexistente. Secunda, ex copia aut paucitate materiæ. Tertia, ex gradibus subactionis. Quarta, ex clausura, vel apertura corporis subacti. Quod ad primam attinet, supponit Telesius in omnibus entibus, quæ nobis cognita sunt, subesse atque latitare calorem nonnullum, licet ad tactum minime deprehendatur, qui calor cum novo aut superveniente calore conjungitur; quin et ipse ab eodem adventitio calore ad actiones uas peragendas etiam in proprio modulo excitatur atque incenditur. Hujus rei argumentum esse insigne, quod nullum scilicet sit ex entibus, non metallum, non lapis, non aqua, non aër, quod non ex attactu, atque etiam ab admotione ignis, aut corporis calidi, calescat. Quod factum iri verisimile non est, nisi calor præinexistens et latens, præparatio quædam esset ad calorem novum et manifestum. Etiam illud magis et minus, nempe facilitatem aut tarditatem in calore concipiendo, quod in entibus invenitur, secundum modum caloris præinexistentis competere. Aërem enim parvo calore tepescere, atque eo, qui in corpore aquæ non percipiatur, sed sensum fugiat: etiam aquam citius tepescere, quem lapidem, aut metallum, aut vitrum. Nam quod aliquod ex istis, metallum scilicet aut lapis, citius tepescere videatur quam aqua, id tantum in superficie fieri, non in profundo; quia corpora consistentia minus communicabilia sunt in partibus suis, quam liquida. Itaque extima metalli citius calefieri quam extima aquæ, universam autem molem, tardius. Secunda differentia ponitur in coacervatione et exporrectione materiæ. Ea si densa fuerit, fit ut caloris vires magis uniantur, et per unionem magis augeantur et intendantur; contra, si laxior fuerit, ut magis disgregentur, et per disgregationem magis minuantur et enerventur. Itaque fortiorem esse calorem metallorum ignitorum, quam aquæ ferventis, etiam quam flammæ ipsius, nisi quod flamma per tenuitatem magis subintret. Nam flammam carbonum sive lignorum, nisi flatu excitetur, ut per motum facilius impellatur et penetret, non admodum furere: quin et nonnullas flammas (qualis est spiritus vini, inflammati præsertim in exigua quantitate et dispersa) adeo lenis caloris esse, ut ad manum fere toleretur. Tertia differentia, quæ sumitur ex subactione materiæ, multiplex est; gradus enim subactionis memorantur ab eo quasi septem; quorum primus est, lentor, qui est dispositio materiæ exhibens corpus ad majorem violentiam nonnihil obsequens, et compressionis, et præcipue extensionis patiens, flexibile denique aut ductile. Secundus, mollities, cum majore violentia nil opus est, sed corpus etiam levi impulsione atque ad tactum ipsum sive manum cedit absque evidenti renitentia. Tertia, viscositas sive tenacitas, quæ est principium quoddam fluoris. Videtur enim corpus viscosum ad contactum et complexum alterius corporis incipere fluere et continuari, nec se ipso finiri, licet sponte et ex sese non fluat: fluidum enim sui sequax est, viscosum alterius magis. Quarta, ipse fluor, cum corpus Spiritus interioris particeps in motu versatur libens et seipsum sequitur, atque ægre definitur, aut consistit. Quinta, vapor, cum corpus attenuatur in intactile, quod etiam majore cum agilitate et mobilitate cedit, fluit, undulat, trepidat. Sexta, halitus, qui vapor est quidam magis coctus et maturus, et ad igneam naturam recipiendam subactus. Septima, aër ipse ; aërem autem contendit Telesius omnino calore nativo, neque eo parvo aut impotenti, præditum esse ; quod etiam in frigidissimis regionibus aër nunquam congelatur aut concrescit. Etiam illud evidenti indicio esse, aërem in natura propria calidum esse, quod omnis aër clausus, et ab universitate aëris divulsus, et sibi permissus, teporem manifeste colligit, ut in lana et rebus fibrosis. Etiam in locis clausis et angustis aërem ad respirationem sentiri quodam modo suffocativum, quod a calido est. Atque hæc propterea fieri quod aër clausus, sua natura uti incipiat, cum aër foras et sub dio refrigeretur a frigore, quod globus terræ perpetuo immittit et efflat. Quin etiam aërem nostrum communem tenui quadam cœlestium dote insigniri, cum habeat nonnihil in se lucis; quod ex visu animalium, quæ noctu et in locis obscuris cernere possunt, ostenditur. Atque talis est Telesio dispositionis materiæ series, in mediis videlicet; siquidem extrema, videlicet ex altera parte corpora dura et rigida, ex altera, ignis ipse, tanquam termini mediorum non recensentur. Sed præter hosce gradus simplices magnam aucupatur diversitatem in dispositione materiæ ex corpore similari et dissimilari, cum scilicet portiones materiæ in uno corpore compositæ et coadunatæ, vel ad unum ex gradibus supradictis æqualiter referri possunt, vel ad diversa impariter. Longe enim maximam inde sequi in operatione caloris differentiam. Itaque quartam illam differentiam necessario adhiberi ex natura ac etiam positura corporis, in quod calor agat, clausa, aut porosa et aperta. Quando enim in aperta et exposita operatur calor, operatur seriatim et per singula, attenuando et simul educendo et separando. Cum vero in occlusa et compacta operatur secundum totum, et secundum massam, nulla facta jactura caloris, sed calore novo et vetere se conjungentibus et plane conspirantibus ; unde fit ut potentiores et magis intrinsecas et exquisitas alterationes et subactiones conficiat. Verum de hoc plura mox dicentur, cum de modo subactionis disseremus. Sed interim satagit et æstuat Telesius, et miris modis implicatur, ut expediat modum divortii et separationis qualitatum suarum primarum connaturalium, caloris, lucis, tenuitatis, et mobilitatis, ac quaternionis oppositæ prout corporibus accidunt; cum corpora alia inveniantur calida, aut ad calorem optime præparata, sed eadem inveniantur quoque densa, quieta, nigra; alia tenuia, mobilia, lucida, sive alba, sed tamen frigida; et similiter de cæteris, una quapiam qualitate in rebus existente, reliquis non competentibus; alia vero duabus ex istis naturis participent, duabus contra priventur, varia admodum permutatione et consortio. Qua in parte Telesius non admodum feliciter perfungitur, sed more adversariorum suorum se gerit; qui cum prius opinantur quam experiuntur, ubi ad res particulares ventum est, ingenio et rebus abutuntur, atque tam ingenium, quam res, misere lacerant et torquent; et tamen | Nam quod aliquando entia desiccet calor, id per acalacres et (si ipsis credas) victores, suo sensu utcun- cidens fieri; nimirum in corpore dissimilari, et ex que abundant. Concludit autem rem per despera- partibus aliis magis crassis, aliis magis tenuibus cotionem, et votum illud significans, licet et caloris vis agmentato, eliciendo, et (per attenuationem) exitum et copia, et materiæ dispositio, crasso modo, et se- dando parti tenuiori, dum pars crassior inde cogatur, cundum summas distingui et terminari possint; et magis se constringat: quæ tamen ipsa pars crastamen exactas et accuratas eorum rationes, et dis-sior, si advenerit calor ferocior, et ipsa fluit, ut in tinctos et tanquam mensuratos modos extra inquisitionis humanæ aditus sepositos esse; ita, tamen, ut (quomodo inter impossibilia) diversitas dispositionis materiæ melius, quam caloris vires et gradus, perspici possit; atque nihilominus in his ipsis (si qua fata sinant) humanæ et scientiæ et potentiæ fastigium et culmen esse. Postquam autem desperationem plane professus esset, tamen in vota precesque non cessat. Ita enim dixit: Qui porro calor vel quantus, hoc est, quod caloris robur, et quæ ejus copia, quam terram et quæ entia in qualia invertat, minime inquirendum videtur, ut quod homini nulla (ut nobis videtur) innotescere queat ratione. Qui enim vel caloris vires, et calorem ipsum veluti in gradus partiri, vel materiæ, cui inditus est, copiam quantitatemque distincte percipere, et certis determinatisque caloris viribus copiæque, certam materiæ quantitatem, dispositionemque, certasque actiones, aut centra, certæ materiæ quantitati, certisque actionibus, certam determinatamque caloris copiam assignare | liceat? Utinam id otio fruentes et perspicaciore præditi ingenio, et quibus in summa tranquillitate rerum naturam perscrutari licuerit, assequantur: ut homines non omnium modo scientes, sed omnium fere potentes fiant! Honestius paulo quam solent ejus adversarii, qui quicquid artes, quas ipsi pepererunt, non assequuntur, id ex arte omnino impossibile statuunt, ut nulla ars damnari possit, cum ipsa et agat et judicet. Restat tertium quod erat, subactionis videlicet modus. Hoc triplici dogmate absolvit Telesius. lateribus manifestum est. Primo enim calor, non ita fervens lutum cogit in lateres, tenuiore parte evaporata. At fortior calor etiam illam substantiam lateritiam solvit in vitrum. Atque hæc duo dogmata veluti errorum redargutiones censeri possunt; tertium plane affirmat, neque id solum, sed et perspicue distinguit subactionis modum. Is duplex est, vel rejiciendo, vel vertendo; atque alteruter ex iis modiis perducitur in actum secundum vim caloris et dispositionem materiæ. Cujus rei tamen duo videntur tanquam canones. Unus, quod cum calidum et frigidum magna mole, et tanquam justo exercitu concurrunt, sequitur ejectio. Nam entia, veluti acies, loco moventur et impelluntur. Ubi vero minore quantitate res geritur, tum sequitur versio; nam interimuntur entia, et naturam potius quam locum mutant. Hujus rei insigne et nobile exemplum esse in regionibus aëris superioribus, quæ licet ad calorem cœlestem magis appropinquent, tamen frigidiores inveniuntur, quam confinia terræ. In illis enim locis, postquam propius ad sedem primi calidi ventum est, calor se colligens universam frigoris vim, quæ ascenderat, simul ejicit et detrudit, et aditu prohibet. Quin etiam similiter fieri posse, ut sint per profunda terræ calores vehementiores, quam in superficie ; postquam scilicet ad sedem primi frigidi appropinquatio facta est, quod se excitans, magno impetu calidum rejicit, et fugit, et in se vertit. Alter canon est, quod in aperto sequitur ejectio; in clausa versio. Hoc autem insigniter conspici in vasibus occlusis, ubi emissio corporis attenuati (quod spiritum fere vocamus) prohibita et retrusa profundas et intrinsecas in corporibus alterationes et fermentationes generat. At hoc ipsum similiter fieri, cum corpus ob partium compactionem sibi ipsi instar vasis occlusi est. Atque hæc sunt quæ Telesio, et fortasse Parmenidi, circa rerum principia, visa sunt; nisi quod Telesius hylen addidit de proprio; peripateticis scilicet notionibus depravatus. Primum est, id quod antea a nobis obiter est notatum, nullam prorsus symbolizationem intelligi (ut in Peripateticorum doctrina) per quam res tanquam concordia quadam foveantur et conspirent. Omnem enim generationem, atque adeo omnem effectum in corpore naturali, victoria, et prædominantia, non pacto aut fœdere transigi. Id quod novum non est, cum etiam Aristoteles in doctrina Empedoclis hoc ipsum notaverit. Quod scilicet cum Empedocles litem et amicitiam, rerum Atque similia veri fuissent, quæ a Telesio dicunprincipia efficientia statuisset, tamen in explica- tur, si homo tollatur e natura et simul artes metionibus suis causarum, inimicitia fere utatur, alte- chanicæ, quæ materiam vexant, atque fabrica mundi rius tanquam oblitus. Secundum est, calorem simpliciter spectetur. Nam pastoralis quædam viactione sua propria perpetuo vertere ens in hu- detur ista philosophia, quæ mundum contemplatur midum, et quod calori siccitas nullo modo coëat, placide, et tanquam per otium. Siquidem de systenec frigori humiditas. Idem enim esse attenuare et mate mundi disserit non male, de principiis imperihumectare, atque quod maxime tenue, id etiam tissime. Quin et in ipso quoque systemate ingens maxime humidum esse; cum per humidum intelli- est lapsus, quod tale constituat systema, quod videri gatur id quod facillime cedit, abit in partes, et rur- possit æternum, nec supponat chaos, et mutationes sus se restituit, atque ægre finitur aut consistit. schematismi magni. Sive enim ea est Telesii phiQuæ omnia magis insunt flammæ, quam aëri; qui a losophia, sive peripateticorum, sive quæ alia, quæ in Peripateticis constituitur maxime humidus. Itaque eum modum systema instruat, libret, muniat, ut non calorem, humidum perpetuo allicere, depascere, ex- videatur fluxisse a chao; ea levior philosophia videtendere, indere, generare; contra, frigus omnia agere tur, atque omnino ex angustiis pectoris humani. in siccitatem, concretionem, duritiem; ubi vult Nam omnino secundum sensum philosophanti mateAristotelem et hebetem in observatione, et sibi dis- riæ æternitas asseritur; mundi (qualem eum intuecordem, et erga experientiam imperiosum, et libidi- mur) negatur: quod et priscæ sapientiæ, et ei, qui nosum videri, quod calorem cum siccitate copulet. I ad ipsam proxime accedit, Democrito visum est. Idem sacræ literæ testantur. Illud præcipue inter- | lit. At certamen instituit Telesius agentium suorum est; quod illæ etiam materiam a Deo; hi ex sese principiorum, mirum, et plane iniquum, et copiis et statuunt. Tria enim videntur esse dogmata, quæ genere bellandi. Nam quod ad copias attinet, terra scimus ex fide, circa hanc rem. Primo, quod ma- ei est unica, at cœli exercitus ingens; etiam terra teria creata sit ex nihilo. Secundo, quod eductio puncti fere instar; cœli vero spatia et regiones imsystematis fuerit per verbum omnipotentiæ, neque mensæ. Neque huic incommodo illud subvenire quod materia se ipsa eduxerit e chao in schematis- queat, quod terra et connaturalia ejus ex materia mum illum. Tertio, quod schematismus ille (ante maxime compacta asserantur, cœlum contra et prævaricationem) fuerit optimus ex iis, quæ materia ætherea ex materia maxime explicata. Licet enim (qualis creata erat) suscipere posset. At philoso- plurimum certe intersit, tamen hæc res nullo modo phiæ illæ ad nullum horum ascendere potuerunt. copias vel longo intervallo æquabit. At robur dogNam et creationem ex nihilo exhorrent, et hunc matis Telesii versatur in hoc vel præcipue, si tanquam schematismum post multas ambages et molimina æqualis portio hyles (secundum quantum, non semateriæ eductum sentiunt; nec de optimitate laborant, cundum exporrectionem) utrique principio agenti cum schematismus asseratur occiduus et variabilis. assignetur, ut res durare possint, et systema constitui In his itaque fidei atque ejus firmamentis standum. et stabiliri. Quicunque enim cum Telesio sentiet in Utrum vero materia illa creata, per longos seculo- cæteris, et exsuperantiam hyles præsertim tam amrum circuitus, ex vi primo indita, se in illum opti- plo excessu, in uno principio, ad alterum recipiet ; mum schematismum colligere et vertere potuisset, hærebit, nec se omnino explicabit. Itaque in dia(quod missis ambagibus ex verbi imperio continuo logo Plutarchi De Facie in Orbe Lunæ, sana mente fecit,) non inquirendum fortasse est. Tam enim est proponitur illa consideratio, non esse verisimile, in miraculum, et ejusdem omnipotentiæ repræsentatio dispersione materiæ, naturam quicquid compacti temporis, quam efformatio entis. Videtur autem corporis erat in unicum terræ globum conclusisse, natura divina utraque omnipotentiæ emanatione se tot interim volventibus globis astrorum. Huic vero insignire voluisse: primo, operando omnipotenter | cogitationi tam immoderate indulsit Gilbertus, ut non super ens et materiam, creando scilicet ens e nihilo: solum terram et lunam, sed complures alios globos secundo, super motum et tempus, anticipando ordi- solidos et opacos, per expansionem cœli, inter globos nem naturæ et accelerando processum entis. Verum lucentes, sparsos assereret. Quin et ipsi peripatetici, hæc ad parabolam de cœlo pertinent, ubi, quæ nunc postquam cœlestia suo statu; sublunaria autem per breviter perstringimus, fusius disseremus. Itaque successionem et renovationem æterna posuissent, ad principia Telesii pergendum. Atque utinam hoc non confisi sunt se hoc dogma tueri posse, nisi elesaltem semel et inter omnes conveniret, ne aut ex mentis veluti æquas materiæ portiones assignassent. non entibus entia, aut ex non principiis principia, Hoc est enim illud, quod de decupla illa portione, constitui placeret, neque manifesta recipiatur contra- qua ambiens elementum interius elementum superet, dictio. Principium autem abstractum non est ens; consomniant. Neque ista eo adducimus, quod nulrursus ens mortale non est principium; ut necessitas lum ex iis nobis placeat, sed ut ostendamus inopinaplane invincibilis hominum cogitationes (si sibi con- bile quiddam esse; atque cogitationem prorsus male stare velint) compellat ad atomum, quod est verum mensuratam, si quis terram, contrarium agens cœlo ens, materiatum, formatum, dimensum, locatum, ha- principium statuat: quod Telesius fecit. Atque hoc bens antitypiam, appetitum, motum, emanationem. ipsum durius multo invenitur, si quis, præter quanIdem per omnium corporum naturalium interitus tum ipsum, disparem virtutem et actum cœli et manet inconcussum et æternum. Nam cum tot et terræ intueatur. Perdita enim omnino sit dimicatam variæ sint corporum majorum corruptiones, tionis conditio, si ex altera parte telorum hostilium omnino necesse est, ut quod tanquam centrum manet ictus perferantur, ex altera non pertingant, sed citra immutabile, id aut potentiale quiddam sit, aut mini- cadant. At liquet plane solis vires in terram mitti; mum; at potentiale non est. Nam potentiale pri- terræ autem vires usque ad solem venire nemo mum reliquorum, quæ sunt potentialia, simile esse spondeat. Etenim inter omnes virtutes, quas natura non potest, quæ aliud actu sunt, aliud potentia. Sed parit, illa lucis et umbræ longissime emittitur, ex necesse est ut plane abstractum sit, cum omnem maximo spatio sive orbe circumfunditur. Umbra actum abneget, et omnem potentiam contineat. autem terræ citra solem terminatur, cum lux solis, si Itaque relinquitur ut illud immutabile, sit minimum ; terra diaphana esset, globum terræ transverberare nisi forte quis asserat omnino principia nulla exis- possit. Nominatum calidum, frigidum (de quibus tere; sed rem alteram alteri pro principiis esse, nunc est sermo) nunquam deprehenduntur tam legem atque ordinem mutationis constantia esse et magna spatia vincere, in virtute sua perferenda, æterna, essentiam ipsam fluxam et mutabilem. quam lux et umbra. Itaque si umbra terræ non Atque satius foret hujusmodi quiddam diserte affir- pertingit ad solem, multo minus frigidum terræ eo mare, quam studio æternum aliquod principium aspirare posse consentaneum est. Id si ita sit, statuendi, in durius incommodum incidere, ut idem nempe ut sol et calidum in quædam corpora media principium ponatur phantasticum. Illa enim prior agat, quo contrarii principii virtus non ascendat, nec ratio aliquem exitum habere videtur, ut res muten- ullo modo eorum actum impediat ; necesse est ut illa tur in orbem; hæc prorsus nullum, quæ notionalia (sol, inquam, et calidum) proxima quæque occupent, et mentis adminicula habet pro entibus. Et tamen et dein remotiora quoque conjungant, ut tandem quod hoc ipsum nullo modo fieri possit, postea doce- futura sit Heracliti conflagratio, solari et cœlesti bimus. Telesio tamen hyle placuit, quam ex juniore natura gradatim versus terram et confinia ejus deævo postnatam in Parmenidis philosophiam transtu- scendente et magis appropinquante. Neque illa admodum conveniunt, ut vis illa naturam suam imponendi et multiplicandi, et alia in se vertendi, quam Telesius principiis attribuit, non operetur in similia æque aut magis quam in contraria; ut cœlum jam excandescere debuerit, et stellæ inter se committi. Verum ut propius accedamus, quatuor omnino demonstrationes proponendæ videntur, quæ Telesii philosophiam de principiis plane convellere et destruere possint, etiam singulæ, multo magis conjunctæ. Harum prima est, quod inveniantur in rebus nonnullæ actiones et effectus, etiam ex potentissimis et latissime diffusis, quæ ad calorem et frigus nullo modo referri possint. Proxima, quod inveniantur naturæ nonnullæ, quarum calor et frigus sint effectus et consecutiones; neque id ipsum per excitationem caloris præinexistentis, aut admotionem caloris advenientis; sed prorsus per quæ calor et frigus in primo esse ipsorum indantur et generentur. Itaque principii ratio in iis ex utraque parte deficit, tum quia aliquid non ex ipsis, tum quia ipsa ex aliquo. Tertia, quod etiam ea quæ a calore et frigore originem ducunt, (quæ certe sunt quamplurima,) tamen procedunt ab illis, tanquam ab efficiente et organo, non tanquam a causa propria et intima. Postremo, quod conjugatio illa quatuor connaturalium omnino permiscetur et confunditur. Quare de his sigillatim dicemus. Atque alicui fortasse vix operæ pretium videri possit, nos in philosophia Telesii arguenda tam diligenter versari, philosophia scilicet non admodum celebri aut recepta. Verum nos hujusmodi fastidia nil moramur. De Telesio autem bene sentimus, atque eum ut amantem veritatis, et scientiis utilem, et nonnullorum placitorum emendatorem et novorum hominum primum agnoscimus. Neque tamen nobis cum eo res est tanquam Telesio, sed tanquam instauratore philosophiæ Parmenidis, cui multa debetur reverentia. Sed illud in primis in causa est, quod hæc fusius agamus, quod in eo, qui primus nobis occurrit, complura disserimus, quæ ad sequentium sectarum (de quibus postmodum tractandum erit) redargutionem transferri possint, ne sæpius eadem dicere sit necesse. Sunt enim errorum (licet diversorum) fibræ miris modis inter se implicatæ et intextæ, quæ tamen sæpenumero una redargutione, tanquam falce, demeti et succidi possint. Verum ut occœpimus dicere, videndum quales inveniantur in rebus virtutes et actiones, quæ ad calidum et frigidum nullo rerum consensu aut ingenii violentia trahi possint. Primo itaque sumendum quod a Telesio datur, materiæ summam æternum constare, nec augeri aut minui. Hanc ille dotem, qua materia se servat, et sustinet, transmittit, ut passivam, et tanquam ad rationem quanti potius, quam ad formam et actionem, pertinentem, ac si nihil opus esset eam calori et frigori deputare, quæ agentium tantum formarum, et virtutum fontes ponuntur; materiam enim non simpliciter, sed omni agente virtute destitui et exui. Atque hæc asseruntur magno mentis errore, et prorsus mirabili, nisi quod consensus atque opinio pervulgata et inveterata miraculum tollit. Nil enim simile fere inter errores reperitur, quam ut quis virtutem istam materiæ inditam, per quam ipsa se ab interitu vindicat, adeo ut minima quæque materiæ portio, nec universa mundi mole obrui, nec omnium agentium vi et impetu destrui, aut ullo modo annihilari, et in ordinem redigi queat; quin et spatii nonnihil occupet, et renitentiam servet cum dimensione impenetrabili, et ipsa vicissim aliquid moliatur, nec se deserat; pro agente virtute non habeat, cum contra sit omnium virtutum longe potentissima, et plane insuperabilis, et veluti merum fatum et necessitas. Hanc autem virtutem nec conatur Telesius ad calidum et frigidum referre. Atque hoc recte ; neque enim scilicet aut incendium, aut torpor, et congelatio huic rei aliquid addunt vel detrahunt, nec super eum aliquid possunt, cum ipsa interim et in sole, et ad centrum terræ, et ubique vigeat. Sed in eo lapsus videtur, quod molem materiæ certam et definitam agnoscit; ad virtutem, qua se numeris suis tueatur, cæcutit, eamque (profundissimis peripateticorum tenebris immersus) accessorii loco ducit, cum sit maxime principalis, corpus suum vibrans, aliud submovens, solida et adamantina in seipso, atque unde decreta et possibilis et impossibilis emanant auctoritate inviolabili. Schola itidem vulgaris eam facili verborum complexu pueriliter prensat, satisfactum huic cogitationi putans, si duo corpora in eodem loco non posse esse pro canone ponat, virtutem autem istam, atque ejus modum, nunquam apertis oculis contemplatur, et ad vivum dissecat; parum scilicet gnara, quanta ex ea pendeant, et qualis lux inde scientiis exoriatur. Verum (quod nunc agitur) ista virtus quantacunque extra Telesii principia cadit. Transeundum jam ad virtutem illam, quæ ad priorem hanc est tanquam antistropha, eam scilicet quæ nexum materiæ tuetur. Ut enim materia a materia obrui non vult, ita nec materia a materia divelli. Atque nihilominus utrum hæc naturæ lex sit æque ac illa altera peremptoria, magnam habet dubitationem. Telesio enim, quemadmodum et Democrito, vacuum coacervatum et sine meta dari placuit, ut entia singularia contiguum suum deponant, nonnunquam et deserant, ægre (ut aiunt) et illibenter, sed majore nempe aliqua violentia domita et coacta; idque ille nonnullis experimentis demonstrare contendit, ea potissimum adducens, quæ passim citantur ad abnegandum et refellendum vacuum, eaque tanquam extrahens et amplians eo modo, ut entia videri possint in levi aliqua necessitate posita, contiguum illud tenere; sin majorem in modum torqueantur, vacuum admittere; sicuti in clepsydris aqueis, in quibus si foramen, per quod aqua descendere possit, minutius sit, spiraculo egebunt, ut aqua descendat; sin latius, etiam absque spiraculo, aqua in foramen majore mole incumbens, et vacuum supra nil morata, deorsum fertur. Similiter in follibus, in quibus si ea comprimas et occludas, ut nullus illabenti aëri aditus pateat, ac postea eleves et expandas, si pellis gracilis sit et debilis, dirumpitur pellis; si crassa et frangi inepta, non item; et alia hujusmodi. Verum experimenta ista nec exacte probata sunt, nec inquisitioni omnino satisfaciunt, aut quæstionem terminant, atque licet per illa Telesius se addere rebus et inventis putet, ét quod ab aliis confusius observatum est, subtilius distinguere nitatur, tamen nullo modo par rebus evadit, nec exitum rei evolvit, sed in mediis prorsus deficit; quod ex more est et ipsi et Peripateticis, qui ad experimenta contuenda instar noctuarum sunt, neque id tam ob facultatis imbecillitatem, sed ob |