Page images
PDF
EPUB

CAPUT PRIMUM.

Partitio universalis doctrinæ humanæ in historiam, poësim, philosophiam, secundum tres intellectus, facultates, memoriam, phantasiam, rationem; quodque eadem partitio competat etiam theologicis.

PARTITIO doctrinæ humanæ ea est verissima, quæ sumitur ex triplici facultate animæ rationalis, quæ doctrinæ sedes est: historia ad memoriam refertur, poësis ad phantasiam, philosophia ad rationem. Per poësim autem, hoc loco intelligimus non aliud, quam historiam confictam, sive fabulas. Carmen enim styli quidam character est, atque ad artificia orationis pertinet; de quo suo loco.

Historia proprie individuorum est, quæ circumscribuntur loco et tempore. Etsi enim historia naturalis circa species versari videatur; tamen hoc fit ob promiscuam rerum naturalium (in plurimis) sub una specie, similitudinem; ut, si unam noris, omnes noris. Sicubi autem individua reperiantur, quæ aut unica sunt in sua specie, veluti sol et luna; aut a specie insigniter deflectunt, ut monstra; non minus recte constituitur narratio de illis in historia naturali, quam de hominibus singularibus in historia civili. Hæc autem omnia ad memoriam spectant.

Poësis, eo sensu, quo dictum est, etiam individuorum est; confictorum ad similitudinem illorum, quæ in historia vera memorantur: ita tamen ut modum sæpius excedat, et quæ in rerum natura nunquam conventura, aut eventura fuissent, ad libitum componat et introducat; quemadmodum facit et pictoria. Quod quidam phantasiæ opus est.

Philosophia individua dimittit; neque impressiones primas individuorum, sed notiones ab illis abstractas complectitur; atque in iis componendis et dividendis, ex lege naturæ et rerum ipsarum evidentia, versatur. Atque hoc prorsus officium est atque opificium rationis.

Hæc autem ita se habere, si quis intellectualium origines petat, facile cernet. Individua sola sensum percellunt, qui intellectus janua est. Individuorum eorum imagines, sive impressiones a sensu exceptæ, figuntur in memoria, atque abeunt in eam, a principio tanquam integræ, eodem, quo occurrunt, modo: eas postea recolit, et ruminat anima humana; quas deinceps aut simpliciter recenset; aut lusu quodam imitatur; aut componendo et dividendo digerit. Itaque liquido constat, ex tribus his fontibus, memoriæ, phantasiæ, et rationis, esse tres illas emanationes, historia, poëseos, et philosophiæ: nec alias aut plures esse posse. Etenim historiam et experientiam pro eadem re habemus; quemadmodum etiam philosophiam et scientias. Neque alia censemus ad theologica partitione opus esse. Differunt certe informationes oraculi et sensus, et re et modo insinuandi: sed spiritus humanus unus est, ejusque arculæ et cellæ eædem. Fit itaque, ac si diversi liquores, atque per diversa infundibula, in unum atque idem vas recipiantur. Quare et theologia, aut ex historia sacra constat; aut ex parabolis, quæ instar divinæ poëseos sunt; aut ex præceptis et dogmatibus, tanquam perenni quadam

[merged small][ocr errors]

philosophia. Quod enim ad eam partem pertinet, quæ redundare videtur, prophetiam videlicet, ea historiæ genus est: quandoquidem historia divina, ea polleat supra humanam prærogativa, ut narratio factum præcedere, non minus quam sequi possit.

CAPUT SECUNDUM.

Partitio historiæ in naturalem et civilem, ecclesiastica et literaria sub civili comprehensa. Partitio historiæ naturalis in historiam generationum, prætergenerationum, et artium.

HISTORIA aut naturalis est, aut civilis: in naturali, naturæ res gestæ et facinora memorantur; in civili, hominum. Elucent proculdubio divina in utrisque, sed magis in civilibus, ut etiam propriam historiæ speciem constituant, quam sacram aut ecclesiasticam appellare consuevimus. Nobis vero etiam ea videtur literarum et artium dignitas, ut iis historia propria seorsum attribui debeat: quam sub historia civili (quemadmodum et ecclesiasticam) comprehendi intelligimus.

Partitionem historiæ naturalis moliemur ex statu et conditione ipsius naturæ, quæ in triplici statu posita invenitur, et tanquam regimen trinum subit. Aut enim libera est natura, et cursu consueto se explicans, ut in cœlis, animalibus, plantis, et universo naturæ apparatu; aut a pravitatibus et insolentiis materiæ contumacis, et ab impedimentorum violentia, de statu suo detruditur, ut in monstris; aut denique ab arte et opera humana constringitur, et fingitur, et tanquam novatur, ut in artificialibus. Sic itaque partitio historiæ naturalis in historiam generationum, præter-generationum, et artium; quam postremam, etiam mechanicam, et experimentalem appellare consuevimus. Harum prima libertatem naturæ tractat: secunda errores: tertia vincula. Libenter autem historiam artium, ut historiæ naturalis specimen, constituimus: quia inveteravit prorsus opinio, ac si aliud quippiam esset ars a natura, artificialia a naturalibus: unde illud malum, quod plerique historia naturalis scriptores, perfunctos se putent, si historiam animalium, aut plantarum, aut mineralium confecerint, omissis artium mechanicarum experimentis. Sed et illabitur etiam animis hominum aliud subtilius malum; nempe, ut ars censeatur solummodo tanquam additamentum quoddam naturæ, cujus scilicet ea sit vis, ut naturam (sane) vel inchoatam perficere, vel in deterius vergentem emendare, vel impeditam liberare; minime vero penitus vertere, transmutare, aut in imis concutere possit: quod ipsum rebus humanis præproperam desperationem intulit. At contra, illud animis hominum penitus insidere debuerat; artificialia a naturalibus, non forma aut essentia, sed efficiente solummodo differre; homini quippe in naturam, nullius rei potestatem esse, præterquam motus, ut scilicet corpora naturalia aut admoveat, aut amoveat. Ubi igitur datur admotio corporum naturalium, aut remotio, conjungendo (ut vocant) activa passivis, omnia potest homo; ubi non datur, nihil: neque interest, si res ponantur in ordine ad aliquem effectum, utrum hoc fiat per hominem, vel absque homine. Aurum aliquando excoquitur igne,

aliquando in arenulis purum invenitur, ministrante sibi ipsi natura: iris similiter fit ex nube roscida in sublimi; fit etiam per aspersionem aquæ, hic apud nos. Itaque natura omnia regit: subordinantur autem illa tria; cursus naturæ ; exspatiatio naturæ; et ars, sive additus rebus homo: ideoque in historia naturali, tria illa comprehendi par est; quod etiam C. Plinius magna ex parte fecit: qui historiam naturalem solus pro dignitate complexus est; sed complexam, minime ut decuit, imo potius indignis modis tractavit.

Harum prima habetur mediocriter exculta: sequentes duæ ita tenuiter et inutiliter tractantur, ut in desideratorum classe reponendæ sint. Neque enim reperias satis instructam et locupletem collectionem operum naturæ eorum, quæ a cursu ordinario generationum, productionum, et motuum aberrarunt, et deflexerunt: sive sint illi fœtus certarum regionum aut locorum singulares; sive temporum eventus insoliti; sive casuum (ut ait ille) ingenia; sive proprietatum abditarum effectus; sive monadica naturæ in sua specie. Non negaverim, inveniri libros nimio plures, fabulosis experimentis, commentitiis secretis, et frivolis imposturis, ad voluptatem et novitatem, refertos; cæterum narrationem gravem et severam, de heteroclitis et mirabilibus naturæ, diligenter examinatam ac fideliter descriptam, non, inquam, invenio præsertim cum debita rejectione, et publica tanquam proscriptione mendaciorum et fabularum, quæ invaluerunt. Nam ut res se nunc habet, si forte mendacia aliqua circa res naturales obtinuerint, et celebrata sint (sive quod tantum possit reverentia antiquitatis, sive quod illa denuo examini subjicere sit molestum, sive quod mirifica scilicet ornamenta putantur orationis, propter similitudines et comparationes) nunquam postea exterminantur aut retractantur.

Finis hujusmodi operis, quod exemplo suo decoravit Aristoteles, nil minus est, quam ut curiosis et inanibus ingeniis gratificetur, sicut faciunt mirabilarii et prodigiastri: verum duas ob causas, utramque seriam et gravem; unam, ut axiomatum corrigatur iniquitas; quæ plerunque in exemplis tritis et vulgatis fundamentum habent; alteram, quod a miraculis naturæ ad miracula artis expeditus sit transitus et pervius. Neque enim huic rei plus inest negotii, præterquam ut naturæ vestigia persequaris sagaciter, cum ipsa sponte aberret; ut hoc pacto postea cum tibi libuerit, eam eodem loci deducere, et compellere possis. Neque vero præceperim, ut ex historia ista mirabilium, superstitiosæ narrationes, de maleficiis, fascinationibus, incantationibus, somniis, divinationibus, et similibus, prorsus excludantur, ubi de facto et re gesta liquido constet. Nondum enim innotuit, quibus in rebus et quousque, effectus superstitioni attributi ex causis naturalibus participent. Ideoque licet hujusmodi artium usum et praxin merito damnandum censeamus, tamen a speculatione et consideratione ipsarum (si strenue excutiantur) notitiam haud inutilem consequemur, non solum ad delicta in hoc genere rerum rite dijudicanda; sed etiam ad naturæ secreta ulterius rimanda. Neque certe hæsitandum de ingressu et penetratione, intra hujusmodi antra et recessus, si

|

quis sibi unicam veritatis inquisitionem proponat; quod et majestas tua exemplo proprio confirmavit. Tu enim, duobus illis clarissimis et acutissimis religionis ac naturalis philosophiæ oculis, tales umbras prudenter ac perspicaciter perlustrasti; ut te soli simillimum probaveris, qui polluta loca ingreditur, nec tamen inquinatur. Cæterum illud monuerim, narrationes istas cum rebus superstitiosis conjunctas, seorsum componi, neque cum puris et sinceris naturalibus commisceri oportere. Quod vero ad narrationes attinet, circa prodigia et miracula religionum; illa certe aut non utique vera sunt, aut nulla ex parte naturalia; ideoque ad historiam naturalem non pertinent.

Quantum ad historiam naturæ subactæ, et factitiæ, quam mechanicam appellare solemus; invenio sane collectiones quasdam de agricultura, etiam de artibus compluribus mechanicis: sed, quod pessimum est in hoc genere, semper negliguntur et rejiciuntur experimenta, in artibus singulis familiaria et vulgata; quæ tamen ad interpretationem naturæ æque aut plus faciunt, quam minus trita. Nam labes quædam literis aspergi videatur, si forte viri docti se submittant inquisitioni, aut observationi rerum mechanicarum, nisi fuerit earum, quæ pro arcanis artis, aut pro rebus admodum raris, aut subtilibus reputentur: quod tam inanis ac superciliosæ arrogantiæ vitium merito irrisit Plato, quando Hippiam sophistam jactabundum inducit cum Socrate disputantem, sincero et solido veritatis investigatore: qui, cum de pulchritudine sermo institutus esset, pro vago suo et soluto disputandi more, primum intulit exemplum virginis pulchræ, dein equæ pulchræ, postremo ollæ fictilis pulchræ et affabre factæ : hoc ultimo exemplo Hippias commotus, dixit: "Stomacharer certe, nisi humanitatis ratio me eo adigeret, cum quoquam disputare, qui exempla tam vilia et sordida allegaret." Cui Socrates, "Te quidem ita decet, cum tam nitidis sis amictus vestibus et pulchris calceis :" et alia per ironiam. Enimvero, illud pro certo asseri possit, grandia exempla haud optimam, aut tutissimam afferre informationem. Id quod exprimitur non insulse in pervulgata illa fabula de philosopho: qui cum stellas sublatis oculis intueretur, incidit in aquam: nam si oculos demisisset, stellas illico in aqua videre potuisset; verum suspiciens in cœlum, aquam in stellis videre non potuit. Eodem modo sæpe accidit, ut res minutæ et humiles plus conferant ad notitiam grandium, quam grandes ad notitiam minutarum. Bene siquidem notavit Aristoteles, cujusque rei naturam in portionibus ejus minimis optime cerni." Quam ob causam, reipublicæ naturam perscrutatur primo in familia, et in simplicissimis combinationibus societatis (mariti scilicet et uxoris, parentum et liberorum, domini et servi) quæ in quolibet tuguriolo occurrunt. Simili plane ratione natura hujusce magnæ civitatis (universitatis nimirum rerum) ejusque dispensatio, in prima quaque symbolizatione et minimis rerum portionibus investiganda est: uti fieri videmus, quod secretum illud naturæ (habitum pro maximo) de verticitate ferri, tactu magnetis exciti, ad polos, se conspiciendum præbuit, non in vectibus ferreis, sed in acubus.

66

Ego vero, si quod sit mei pondus judicii, sic plane

statuo; historiæ mechanicæ usum erga philosophiam | ad instituendam philosophiam sint accommodata) ad naturalem, esse maxime radicalem et fundamenta- nil magni res recidet. Longe autem profecto abest

ab ea historia, quam animo metimur. Primo enim desiderantur duæ illæ historiæ naturalis partes (de quibus modo diximus) præter-generationum, et artium, in quibus nos plurimum ponimus: deinde in tertia illa (quæ reliqua est) parte generali, nimirum de generationibus, uni tantum ex quinque partibus ejus satisfacit. Siquidem historiæ generationum

lem. Talem intelligo philosophiam naturalem, quæ non abeat in fumos speculationum subtilium, aut sublimium sed quæ efficaciter operetur, ad sublevanda vitæ humanæ incommoda. Neque enim ad præsens tantum juvabit, nectendo et transferendo observationes unius artis in usum aliarum, et inde novas commoditates eliciendo; quod necesse est fieri, cum experimenta diversarum artium in unius | constituuntur partes subordinatæ quinque: prima hominis observationem et considerationem venient; sed porro ad causas rerum indagandas, et artium axiomata deducenda, lucidiorum facem accendet, quam hactenus unquam affulsit. Quemadmodum enim ingenium alicujus haud bene noris, aut probaris, nisi eum irritaveris; neque Proteus se in varias rerum facies vertere solitus est, nisi manicis arcte comprehensus; similiter etiam natura arte irritata et vexata se clarius prodit, quam cum sibi libera permittitur.

Antequam vero hoc membrum historiæ naturalis (quod mechanicum atque experimentale vocamus) dimittamus, illud adjiciendum: corpus talis historiæ, non solum ex artibus ipsis mechanicis, verum et ex operativa parte scientiarum liberalium, ac simul ex practicis compluribus (quæ in artem non coaluerunt) confici debere, ut nihil utile prætermittatur, quod ad informandum intellectum juvat. Atque hæc est historiæ naturalis partitio prima.

CAPUT TERTIUM.

Partitio historiæ naturalis secunda, ex usu et fine suo, in narrativam et inductivam : quodque finis | nobilissimus historiæ naturalis sit, ut ministret et in ordine sit ad condendam philosophiam: quem finem intuetur inductiva. Partitio historiæ generationum in historiam cœlestium: historiam meteororum : historiam globi terræ et maris: historiam massarum sive collegiorum majorum: et historiam specierum sive collegiorum minorum.

HISTORIA naturalis, ut subjecto triplex (quemadmodum diximus) ita usu duplex est : adhibetur enim, aut propter cognitionem rerum ipsarum, quæ historiæ mandantur; aut tanquam materia prima philosophiæ. Atque prior illa, quæ aut narrationum jucunditate delectat, aut experimentorum usu juvat, atque hujusmodi voluptatis aut fructus gratia quæsita est, longe inferioris notæ censenda, præ ea, quæ inductionis veræ et legitimæ sylva sit atque supellex, et primam philosophiæ mammam præbeat. Rursus itaque partiemur historiam naturalem in narrativam et inductivam hanc autem posteriorem inter desiderata ponimus. Neque vero aciem mentis alicujus perstringant, aut magna antiquorum nomina, aut magna recentium volumina, Satis enim scimus, haberi historiam naturalem mole amplam, varietate gratam, diligentia sæpius curiosam. Attamen si quis ex ea fabulas, et antiquitatem, et auctorum citationes, et inanes controversias, philologiam denique et ornamenta eximat (quæ ad convivales sermones hominumque doctorum noctes, potius quam

:

cœlestium, quæ phænomena ipsa sincera complectitur, atque separata a dogmatibus: secunda meteororum (annumerando etiam cometas) et regionum, quas vocant, aëris : neque enim de cometis, meteoris ignitis, ventis, pluviis, tempestatibus, et reliquis, invenitur aliqua historia, quæ ullius sit pretii. Tertia terræ et maris (quatenus sunt universi partes integrales) montium, fluminum, æstuum, arenarum, sylvarum, insularum, denique figuræ ipsius continentium prout exporriguntur; in his omnibus, potius naturalia inquirendo et observando, quam cosmographica. Quarta, de massis materiæ communibus, quas collegia majora vocamus (vulgo elementa dicuntur); neque enim de igne, aëre, aqua, terra, eorumque naturis, motibus, operibus, impressionibus, narrationes reperiuntur, quæ corpus aliquod historia justum constituant. Quinta et ultima, de collectionibus materiæ exquisitis, quæ a nobis collegia minora, vulgo species appellantur. In hac autem postrema sola, industria scriptorum enituit; ita tamen ut potius luxuriata sit in superfluis (iconibus animalium, aut plantarum, et similibus intumescens) quam solidis et diligentibus observationibus ditata, quæ ubique in historia naturali subnecti debeant. Atque, ut verbo dicam, omnis, quam habemus, naturalis historia, tam inquisitione sua, quam congerie, nullo modo in ordine ad eum, quem diximus, finem (condendæ scilicet philosophiæ) aptata est. Quare historiam inductivam desiderari pronunciamus. Atque de naturali historia hactenus.

CAPUT QUARTUM.

Partitio historiæ civilis, in ecclesiasticam, literariam, et (quæ generis nomen retinet) civilem : quodque historia literaria desideretur: ejus conficiendæ præcepta.

HISTORIAM civilem in tres species recte dividi putamus: primo sacram, sive ecclesiasticam: deinde eam, quæ generis nomen retinet, civilem: postremo literarum et artium. Ordiemur autem ab ea specie, quam postremo posuimus, quia reliquæ duæ habentur; illam autem inter desiderata referre visum est. Ea est historia literarum : atque certe historia mundi si hac parte fuerit destituta, non absimilis censeri possit statuæ Polyphemi, eruto oculo; cum ea pars imaginis desit, quæ ingenium et indolem persona maxime referat. Hanc licet desiderari statuamus, nos nihilominus minime fugit, in scientiis particularibus jurisconsultorum, mathematicorum, rhetorum, philosophorum, haberi levem aliquam mentionem, aut narrationes quasdam jejunas, de sectis, scholis,

libris, auctoribus, et successionibus hujusmodi scien- | viris doctis ex historia literarum obventurum non tiarum inveniri etiam de rerum et artium inven- dubitamus. Casum enim omnino recipit, et temeritoribus tractatus aliquos exiles et infructuosos; atta- tati exponitur, quod exemplis et memoria rerum non men justam atque universalem literarum historiam fulcitur. Atque de historia literaria hæc dicta sint. nullam adhuc editain asserimus. Ejus itaque et argumentum, et conficiendi modum, et usum proponemus.

Argumentum non aliud est, quam ut ex omni memoria repetatur, quæ doctrinæ et artes, quibus mundi ætatibus et regionibus floruerint. Earum antiquitates, progressus, etiam peragrationes per diversas orbis partes (migrant enim scientiæ, non secus ac populi) rursus declinationes, obliviones, instaurationes commemorentur. Observetur simul per singulas artes inventionis occasio et origo; tradendi mos et disciplina; colendi et exercendi ratio et instituta. Adjiciantur etiam sectæ et controversiæ maxime celebres, quæ homines doctos tenuerunt; calumniæ, quibus patuerunt; laudes et honores, quibus decoratæ sunt. Notentur auctores præcipui, libri præstantiores, scholæ, successiones, academiæ, societates, collegia, ordines; denique omnia, quæ ad statum literarum spectant. Ante omnia etiam id agi volumus (quod civilis historiæ decus est, et quasi anima) ut cum eventis causæ copulentur : videlicet ut memorentur naturæ regionum ac populorum; indolesque apta et habilis, aut inepta et inhabilis ad disciplinas diversas; accidentia temporum, quæ scientiis adversa fuerint aut propitia; zeli et mixturæ religionum; malitiæ et favores legum; virtutes denique insignes et efficacia quorundam virorum, erga literas promovendas, et similia. hæc omnia ita tractari præcipimus, ut non, criticorum more, in laude et censura tempus teratur; sed plane historice res ipsæ narrentur, judicium parcius interponatur.

At

De modo autem hujusmodi historiæ conficiendæ, illud imprimis monemus; ut materia et copia ejus, non tantum ab historiis et criticis petatur, verum etiam ut per singulas annorum centurias, aut etiam minora intervalla, seriatim (ab ultima antiquitate facto principio) libri præcipui, qui per ea temporis spatia conscripti sunt, in consilium adhibeantur; ut ex eorum non perlectione (id enim infinitum quiddam esset) sed degustatione, et observatione argumenti, styli, methodi, genius illius temporis literarius, veluti incantatione quadam, a mortuis evocetur.

CAPUT QUINTUM.

De dignitate et difficultate historiæ civilis.

SEQUITUR historia civilis specialis, cujus dignitas atque auctoritas inter scripta humana eminet. Hujus enim fidei, exempla majorum, vicissitudines rerum, fundamenta prudentiæ civilis, hominum denique nomen et fama, commissa sunt. Ad dignitatem rei accedit difficultas non minor. Etenim animum in scribendo ad præterita retrahere, et veluti antiquum facere; temporum motus, personarum characteres, consiliorum trepidationes, actionum (tanquam aquarum) ductus, prætextuum interiora, imperii arcana, cum diligentia scrutari, cum fide et libertate referre, denique verborum lumine sub oculos ponere, magni utique laboris est et judicii; præsertim cum antiquiora quæque incerta, recentiora periculo obnoxia reperiantur. Quamobrem et plurima historiam istam civilem circumstant vitia: dum plerique narrationes quasdam inopes et plebeias, et plane dedecora historiarum conscribant; alii particulares relationes et commentariolos, opera festinata, et textu inæquali consarciant; alii capita tantum rerum gestarum percurrant; alii contra, minima quæque et ad summas actionum nihil facientia persequantur; nonnulli, nimia erga ingenia propria indulgentia, plurima audacter confingant: ast alii, non tam ingeniorum suorum, quam affectuum, imaginem rebus imprimant et addant, partium suarum memores, rerum parum fideles testes: quidam politica, in quibus sibi complacent, ubique inculcent, et diverticula ad ostentationem quærendo, narrationem rerum nimis leviter interrumpant: alii in orationum et concionum, aut etiam actorum ipsorum prolixitate, parum cum judicio nimii sint; adeo ut satis constet, non inveniri inter scripta hominum rarius quicquam, quam historiam legitimam et omnibus numeris suis absolutam. Verum nos in præsenti partitionem doctrinarum instituimus, ut omissa, non censuram, ut vitiosa notentur. Nunc partitiones historiæ civilis persequemur, easque diversorum generum: minus enim implicabuntur species, si partitiones diversæ proponantur, quam si una partitio curiose per membra deducatur.

Quod ad usum attinet, hæc eo spectant; non ut honor literarum et pompa per tot circumfusas imagines celebretur; nec quia pro flagrantissimo, quo literas prosequimur, amore, omnia, quæ ad earum statum quoquo modo pertinent, usque ad curiositatem inquirere, et scire, et conservare avemus; sed præcipue ob causam magis seriam et gravem: ea est (ut verbo dicamus) quoniam per talem, qualem descripsimus, narrationem, ad virorum doctorum, in Partitio prima historiæ civilis, in memorias, antiqui

doctrinæ usu et administratione, prudentiam et solertiam, maximam accessionem fieri posse existimamus; et rerum intellectualium non minus quam civilium motus et perturbationes, vitiaque et virtutes, notari posse; et regimen inde optimum educi et institui. Neque enim B. Augustini, aut B. Ambrosii opera, ad prudentiam episcopi, aut theologi, tantum facere posse putamus, quantum si ecclesiastica historia diligentur inspiciatur et revolvatur : quod et

CAPUT SEXTUM.

tates, et historiam justam.

HISTORIA Civilis tripartita est, tribus picturarum aut imaginum generibus non absimilis. Videmus enim ex picturis, et imaginibus, alias imperfectas, ut quibus ultima manus non accesserit; alias perfectas; alias vero vetustate mutilatas et deformatas. Historiam similiter civilem (quæ imago rerum et temporum quædam est) in tres species, illis pictu

rarum congruas, partiemur; memorias scilicet, his- | celebritate et nomine excellere videntur; vitæ autoriam justam, et antiquitates. Memoriæ sunt historia inchoata, aut prima et rudia historiæ lineamenta; antiquitates vero historia deformata sunt, sive reliquiæ historiæ, quæ casu e naufragio temporum ereptæ sunt.

Memoriæ, sive præparationes ad historiam, duplicis generis sunt; quorum alterum commentarios, alterum registra vocare placet. Commentarii nudam actionum et eventuum seriem ac connexionem proponunt, prætermissis causis rerum et prætextibus, initiis quoque earundem et occasionibus, consiliis itidem, et orationibus, et reliquo actionum apparatu. Talis enim est propria commentariorum natura; licet Cæsari, per modestiam quandam cum magnanimitate conjunctam, præstantissimæ, inter eas, quæ extant historiæ, commentariorum nomen indere placuerit. At registra duplicis naturæ sunt: complectuntur enim aut titulos rerum et personarum, in serie temporum; quales dicuntur fasti et chronologiæ: aut actorum solennitates; cujus generis sunt, principum edicta, senatuum decreta, judiciorum processus, orationes publice habitæ, epistolæ publice missæ, et similia, absque narrationis contextu sive filo continuo.

Antiquitates, seu historiarum reliquiæ, sunt (uti jam diximus) tanquam tabulæ naufragii, cum, deficiente et fere submersa rerum memoria, nihilominus homines industrii et sagaces, pertinaci quadam et scrupulosa diligentia, ex genealogiis, fastis, titulis, monumentis, numismatibus, nominibus propriis et stylis, verborum etymologiis, proverbiis, traditionibus, archivis, et instrumentis, tam publicis quam privatis, historiarum fragmentis, librorum neutiquam historicorum locis dispersis; ex his, inquam, omnibus, vel aliquibus, nonnulla a temporis diluvio eripiunt, et conservant. Res sane operosa, sed mortalibus grata, et cum reverentia quadam conjuncta; ac digna certe, quæ, deletis fabulosis nationum originibus, in locum hujusmodi commentitiorum substituatur; sed tamen eo minus habens auctoritatis, quia paucorum licentiæ subjicitur, quod paucis curæ est.

In his imperfectæ historiæ generibus, defectum aliquem non puto designandum, cum sint tanquam imperfecte mixta, ut defectus hujusmodi sit ex ipsa earum natura. Ad epitomas quod attinet (historiarum certe teredines et tineas) eas exulare volumus; quod etiam cum plurimis, qui maxime sani fuerunt judicii, facimus; utpote quæ complura nobilissimarum historiarum corpora exederint et corroderint, atque in fæces inutiles demum redegerint.

CAPUT SEPTIMUM.

[ocr errors]

tem fructu et exemplis ; relationes rursus sinceritate et veritate. Chronica namque, amplitudinem actionum publicarum, et personarum facies externas, et in publicum versas, proponunt: minora autem, quæ tum ad res, tum ad personas pertinent, omittunt, et silentio involvunt. Cum vero id artificii divini sit proprium, ut maxima e minimis suspendat, fit sæpenumero, ut hujusmodi historia, majora tantum persecuta, negotiorum pompam potius et solennia, quam eorum veros fomites et texturas subtiliores ostendat; quinetiam, etsi consilia ipsa addat, atque immisceat, tamen granditate gaudens, plus gravitatis atque prudentiæ, quam revera habent, humanis actionibus aspergat; ut satira aliqua possit esse verior humanæ vitæ tabula, quam nonnulla ex ejusmodi historiis. Contra, vitæ, si diligenter et cum judicio perscribantur (neque enim de elogiis et hujusmodi commemorationibus jejunis loquimur) quandoquidem personam singularem pro subjecto sibi proponant, in qua necesse est actiones, non minus leves quam graves, parvas quam grandes, privatas quam publicas, componi et commisceri; sane magis vivas et fidas rerum narrationes, et quas ad exemplum tutius et felicius transferre possis, exhibent. At relationes actionum speciales (quales sunt bellum Peloponnesi, expeditio Cyri, conjuratio Catilinæ, et similia) omnino puriore et magis sincero veritatis candore vestiri par est, quam historias justas temporum; quia argumentum in iis deligi et sumi potest habile et definitum; atque ejusmodi, ut de eo notitia et certitudo bona, et plena informatio haberi possit; cum contra historia temporis (præsertim quæ ætate scriptoris multo antiquior sit) necessario in memoria rerum sæpius fatiscat, et veluti spatia vacua contineat; quæ ingenio et conjectura occupari, et suppleri satis licenter consueverunt. Hoc tamen ipsum, quod de relationum sinceritate dicimus, cum exceptione intelligendum est; nam fatendum certe est (cum humana omnia ex parte laborent, et commoda cum incommodis fere perpetuo conjuncta sint) hujusmodi relationes, præsertim si sub ipsa rerum gestarum tempora edantur (cum sæpius vel ad gratiam, vel ad invidiam scribantur) omnium narrationum merito maxime suspectas esse. Sed rursus huic incommodo etiam illud connascitur remedium; quod illæ ipsæ relationes, cum non ex una parte solummodo, sed pro factionibus et partium studiis, ex utraque parte semper fere edantur, viam hoc pacto quandam veritati, tanquam inter extrema, aperiunt et muniunt; atque postquam contentiones animorum deferbuerint, historico bono et prudenti non pessima historiæ perfectioris materia et sementis sunt.

Quod vero ad ea, quæ in his tribus historiæ gene

Partitio historiæ justæ in chronica, vitas, et rela- ribus desiderari videantur; dubium certe non est, tiones; earumque partium explicatio.

quin plurimæ historiæ particulares (de talibus loquimur, quæ esse possint) alicujus dignitatis, aut etiam Ar historia justa trium est generum, pro ratione mediocritatis, cum maximo regnorum et rerumpubli objecti, quod sibi proponit repræsentandum. Aut carum, quibus debentur, honoris et nominis detrienim portionem aliquam temporis repræsentat; aut mento, hucusque prætermissæ sint, quas notare personam singularem memoria dignam; aut ac- perlongum esset. Cæterum exterarum nationum tionem aliquam sive rem gestam ex illustrioribus. historias exterorum curæ relinquens (ne forte sim in Primum chronica sive annales appellamus; secun- aliena republica curiosus) non possum non apud dum vitas; tertiam relationes. Inter quæ, chronica | majestatem tuam conqueri, de historiæ Angliæ, quæ

« PreviousContinue »