Page images
PDF
EPUB

Quamvis enim vio rationalis per organum longe majora spondeat; attamen hæc sagacitas, per experientiam literatam, plurima interim ex iis, quæ in proximo sunt, in genus humanum, tanquam missilia apud antiquos donativa, projiciet et sparget. Superest illa translatio de parte artis in partem diversam; quæ parum differt a translatione de arte in artem: verum quia artes nonnullæ spatia magna occupant, ut etiam translationem experimentorum ferre intra se ipsas possint, hanc etiam speciem translationis subjungere visum est: præcipue, quia magni prorsus est in nonnulla arte momenti. Plurimum enim ad artem medicinæ amplificandam profuerit, si experimenta partis illius medicinæ de curationibus morborum ad partes illas de tuenda sanitate, et prolongatione vitæ, transferantur. Si enim opiatum aliquod insigne ad spirituum, in morbo pestilenti, furibundam incensionem reprimendam suffecerit, non dubitet quispiam, quin simile aliquod, debita dosi familiare redditum, etiam incensionem eam gliscentem, et obrepentem, quæ per ætatem fit, aliqua ex parte frænare et retardare possit. Atque de translatione experimenti hactenus.

Inversio experimenti fit, cum contrarium ejus, quod experimento constat, probatur. Exempli gratia: calidum per specula intenditur: num etiam frigidum? Item, calidum se diffundendo, fertur tamen potius in sursum : num etiam frigidum se diffundendo, fertur magis in deorsum? Exempli gratia: accipias bacillum ferreum, illudque in uno fine calefacias; et deinde erigas ferrum, parte calefacta subtus locata; in superiore parte manu apposita, actutum manum aduret; parte autem calefacta supra locata, et manu subtus, multo tardius aduret. Num etiam, si totum bacillum calefiat, et finis alter nive, vel spongia, in aqua frigida tincta, madefiat: si nix aut spongia superius locetur, num (inquam) frigus deorsum mittet citius, quam inferius locata, sursum? Item, radii solis supra album dissiliunt, supra nigrum congregantur: num etiam umbræ super nigrum disperduntur, super album congregantur? Id quod in loco tenebroso, luce per foramen exiguum tantum immissa, fieri videmus, ubi imagines rerum, quæ foras sunt, super papyrum, quæ alba est, excipiuntur, super nigram minime. Item, vena frontis ad dolorem hemicranicum inciditur: num etiam hemicranium scarificatur ad sodam? Atque de inversione experimenti hactenus.

Compulsio experimenti fit, ubi urgetur et producitur experimentum, ad annihilationem vel privationem virtutis in reliquis enim venationibus, fera capitur tantum; at in ista, occiditur. Exemplum compulsionis tale est. Magnes ferrum trahit: urge ergo ferrum, aut urge magnetem, ut amplius non fiat attractio: veluti, num forte si magnes ustus fuerit, aut in aquis fortibus maceratus, virtutem suam deponet, aut saltem remittet? Contra, si chalybs aut ferrum in crocum martis redigantur, vel in chalybem, quem vocant præparatum, vel etiam in aqua forti solvantur, num adhuc ea alliciat magnes ? Rursus. Magnes ferrum trahit per universa, quæ novimus, media; nempe si interponatur aurum, argentum, vitrum. Urge igitur aliquod medium, si fieri possit, quod virtutum intercipiat: probetur argentum vivum:

[ocr errors]

probentur oleum, gummi, carbo ignitus, et alia, quæ adhuc probata non sunt. Item, introducta sunt nuper perspicilla, quæ visibilia minuta miris modis multiplicent. Urge usum eorum, vel ad species tam pusillas, ut amplius non valeant: vel ita grandius. culas, ut confundantur. Scilicet, num poterint illa in urina clare detegere ea, quæ alias non perspice, rentur? Num poterint in gemmis, ex omni parte puris et nitidis, grana aut nubeculas conspicienda dare? Num et pulviscula in sole (quæ Democrito pro atomis suis, et principiis rerum, falsissime objiciebantur) tanquam corpora grandiuscula monstrare? Num pulverem crassiusculum, ex cinnabari, et cerussa, ita ostendere distributum, ut appareant hic granula rubra, illic alba? Num rursus, imagines majores (puta faciem, oculum, etc.) in tantum multiplicatas ostendere, in quantum pulicem, aut vermiculum? Num byssum, aut hujusmodi textile linteum delicatius, et paulo apertius, ita foraminatum ostendere, ac si esset rete? Verum in compulsionibus experimentorum minus moramur, quia fere extra limites experientiæ literatæ cadunt, et ad causas, et axiomata, et novum organum potius spectant. Ubicunque enim fit negativa, aut privativa, aut exclusiva; cœpit jam præberi lux nonnulla ad inventionem formarum. Atque de compulsione experimenti hactenus.

Applicatio experimenti nihil aliud est, quam ingeniosa traductio ejus, ad experimentum aliud aliquod utile. Exemplum tale sit. Corpora quæque suas habent dimensiones, sua pondera: aurum plus ponderis, minus dimensionis, quam argentum; aqua, quam vinum. Ab hoc traducitur experimentum utile, ut ex mensura impleta, et pondere excepto, possis dignoscere quantum argenti fuerit admixtum auro, vel aquæ vino. Quod fuit Evρnka illud Archimedis. Item, carnes in nonnullis cellis citius putrefiunt, quam in aliis: utile fuerit, experimentum hoc traducere ad dignoscendos aëres, magis aut minus salubres ad habitationem; ubi scilicet carnes diutius vindicentur a putredine: possit idem applicari ad revelandas salubriores aut pestilentiores tempestates anni. Verum innumera sunt ejusmodi. Evigilent modo homines: et oculos perpetuo, alias ad naturam rerum, alias ad usus humanos vertant. Atque de applicatione experimenti hactenus.

Copulatio experimenti est applicationum nexus et catena; cum, quæ singula profutura non fuissent ad usum aliquem, connexa valeant. Exempli gratia ; rosas aut fructus serotinos habere cupis; hoc fiet, si gemmas præcociores avellas; idem fiet, si radices, usque ad ver adultum, denudes, et aëri exponas; at multo magis si copuletur utrumque. Item, ad refrigerandum maxime faciunt glacies, et nitrum; utrumque commixtum multo magis. Verum et hæc res per se perspicua est. Attamen fallacia ei sæpe subesse possit (ut et omnibus, ubi desunt axiomata) si copula fiet ex rebus, quæ diversis, et quasi pugnantibus modis operantur. Atque de copulatione experimenti hactenus.

Restant sortes experimenti. Hic vero experimentandi modus plane irrationalis est, et quasi furiosus; cum aliquid experiri velle animum subeat, non quia aut ratio, aut aliquod aliud experimentum te ad illud deducat, sed prorsus, quia similis res adhuc nunquam

ita expedite et commode) reperiet et producet. Adeo ut hoc genus inventionis (sicut diximus) inventio proprie non sit; sed reductio tantum in memoriam, sive suggestio cum applicatione. Attamen, quoniam vocabulum invaluit et receptum est, vocetur sane inventio; siquidem etiam feræ alicujus venatio et inventio, non minus cum illa intra vivariorum septa indagetur, quam cum in saltibus apertis, dici possit. Missis vero verborum scrupulis, illud constet, scopum et finem hujusce rei esse promptitudinem quandam et expeditum usum cognitionis nostræ, potius quam ejusdem amplificationem aut incrementum.

tentata fuit. Haud tamen scio an in hac ipsa re (de qua nunc agimus) non aliquid magni lateat: si, inquam, omnem lapidem in natura moveas. Magnalia enim naturæ fere extra vias tritas et orbitas notas jacent, ut etiam absurditas rei aliquando juvet. At si ratio simul comitetur, id est, ut et manifestum sit, simile experimentum nunquam tentatum fuisse, et tamen causa subsit magna, cur tentetur; tum vero hæc res ex optimis est, et plane sinus naturæ excutit. Exempli gratia in operatione ignis super aliquod corpus naturale, alterum horum hactenus semper evenit, ut aut aliquid evolet (veluti flamma et fumus, in combustione vulgari) aut saltem fiat separatio partium localis, et ad nonnullam distantiam, ut in de- Atque ut parata sit at disserendum copia, duplex stillationem, ubi fæces subsident, vapores in recepratio iniri potest. Aut ut designetur et quasi indice tacula, postquam luserint, congregantur. At destil- monstretur, ad quas partes rem indagare oporteat; lationem clausam (ita enim eam vocare possumus) atque hæc est ea, quam vocamus topicam. Aut ut nemo mortalium adhuc tentavit: verisimile autem jam antea composita sint, et in usum reposita arguvidetur vim caloris, si intra claustra corporis sua in menta, circa eas res, quæ frequentius incidunt et in alterando edat facinora; cum nec jactura fiat corpo- | disceptationem veniunt; atque hanc promptuariam ris, nec etiam liberatio; tum demum hunc materiæ nominabimus. Hæc autem posterior tanquam scienProteum, veluti manicis detentum, ad complures tiæ pars vix dici meretur, cum in diligentia potius transformationes adacturam, si modo calor ita tem- consistat, quam in eruditione aliqua artificiosa. peretur et alternetur, ut non fiat vasorum confractio. Veruntamen hac in parte Aristoteles, ingeniose quiEst enim hæc res matrici similis naturali, ubi calor dem, sed tamen damnose, sophistas sui temporis operatur, nihil corporis aut emittitur aut separatur: deridet, inquiens: "Perinde illos facere, ac si quis nisi quod in matrice conjungatur alimentatio; verum calcearium professus, rationem calcei conficiendi non quatenus ad versionem eadem res videtur. Tales doceret, sed exhiberet tantum calceos complurimos, igitur sunt sortes experimenti. diversæ tam formæ quam magnitudinis." Attamen hic regerere liceat; calcearium, si in officina nil calceorum haberet, neque eos consueret nisi rogatus; egenum prorsus mansurum, et perpaucos inventurum emptores. Sed longe aliter Salvator noster, de divina scientia verba faciens, inquit, “ Omnis scriba doctus in regno cœlorum similis est homini patrifamilias, qui profert de thesauro suo nova et vetera." Videmus etiam, priscos rhetores oratoribus præcepisse, ut præsto haberent locos communes varios, jam pridem adornatos, et in utramque partem tractatos et illustratos: exempli gratia, Pro sententia legis adversus verba legis; et e contra: Pro fide argumentorum adversus testimonia; et e contra. Cicero autem ipse, longa doctus experientia, plane asserit, posse oratorem diligentem et sedulum jam præmeditata et elaborata habere, quæcunque in disceptationem venient: adeo ut in causæ ipsius actione, nihil novum, aut subitum inseri necesse fuerit, præter nomina nova, et circumstantias aliquas speciales. At Demosthenis diligentia et solicitudo eo usque processit, ut quoniam primus ad causam aditus et ingressus ad animos auditorum præparandos plurimum virium haberet, operæ pretium putaret complura concionum et orationum exordia componere et in promptu habere. Atque hæc exempla et auctoritates merito Aristotelis opinioni præponderare possint, qui nobis auctor foret ut vestiarium cum forfice commutaremus. Itaque non fuit omittenda hæc pars doctrinæ circa promptuariam, de qua hoc loco satis. Cum enim sit utrique, tam logicæ, quam rhetorica communis; visum est eam hic inter logica cursim tantum perstringere; pleniorem ejus tractationem ad rhetoricam rejicientes.

Illud interim, circa hujusmodi experimenta monemus; ut nemo animo concidat, aut quasi confundatur, si experimenta, quibus incumbit, expectationi suæ non respondeant. Etenim quod succedit, magis complacet; at quod non succedit, sæpenumero non minus informat. Atque illud semper in animo tenendum (quod perpetuo inculcamus) experimenta lucifera etiam adhuc magis quam fructifera ambienda esse. Atque de literata experientia hæc dicta sint, quæ (ut jam ante diximus) sagacitas potius est, et odoratio quædam venatica, quam scientia. De novo organo autem silemus, neque de eo quicquam prælibamus; quoniam de eo (cum sit res omnium maxima) opus integrum (annuente favore divino) conficere nobis in animo est.

CAPUT TERTIUM.

Partitio inventivæ argumentorum in promptuariam et topicam. Partitio topicæ, in generalem et particularem. Exemplum topicæ particularis, in inquisitione de gravi et levi.

INVENTIO argumentorum, inventio proprie non est. Invenire enim est ignota detegere, non ante cognita recipere aut revocare. Hujusce autem inventionis usus atque officium non aliud videtur, quam ex massa scientiæ, quæ in animo congesta et recondita est, ea, quæ ad rem aut quæstionem institutam faciunt, dextere depromere. Nam cui parum aut nihil de subjecto, quod proponitur, innotuit, ei loci inventionis non prosunt; contra, cui domi paratum est, quod ad rem adduci possit, is etiam absque arte, et locis inventionis, argumenta tandem (licet non

Partem alteram inventivæ (nimirum topicam) partiemur in generalem, et particularem, Generalis

illa est, quæ in dialectica diligenter et abunde tractata est; ut in ejus explicatione morari non sit opus. Illud tamen obiter monendum videtur, topicam istam non tantum in argumentationibus, ubi cum aliis manum conserimus; verum et in meditationibus, cum quid nobiscum ipsi commentamur aut revolvimus, valere. Imo, neque solummodo in hoc sitam esse, ut inde fiat suggestio aut admonitio, quid affirmare, aut asserere; verum etiam quid inquirere aut interrogare debeamus. At prudens interrogatio, quasi dimidium scientiæ. Recte siquidem Plato, "Qui aliquid quærit, id ipsum, quod quærit, generali quadam notione comprehendit aliter, qui fieri potest, ut illud, cum fuerit inventum, agnoscat ?" Idcirco quo amplior et certior fuerit anticipatio nostra, eo magis directa et compendiosa erit investigatio. lidem igitur illi loci, qui ad intellectus nostri sinos intra nos excutiendos, et congestam illic scientiam depromendam, conducent, etiam ad scientiam extrinsecus hauriendam juvabunt: ita ut si præsto fuerit quis rei gnarus et peritus, commode et prudenter de ea interrogari a nobis possit; et similiter auctores, et libri, et partes librorum, qui nos de iis, quæ quærimus, edoceant et informent, utiliter deligi et evolvi.

At topica particularis ad ea, quæ dicimus, longe confert magis, et pro re fructuosissima habenda est. Illius certe mentio levis a nonnullis scriptoribus facta est; sed integre et pro rei dignitate minime tractata. Verum missum facientes vitium illud et fastum, quæ nimium diu regnarunt in scholis; videlicet, ut quæ præsto sint, infinita subtilitate persequantur; quæ paulo remotiora, ne attingant quidem: nos sane topicam particularem, tanquam rem apprime utilem, amplectimur; hoc est, locos inquisitionis et inventionis particularibus subjectis et scientiis appropriatos. Illi autem mixturæ quædam sunt ex logica et materia ipsa propria singularum scientiarum. Futilem enim esse constat, et angusti cujusdam animi, qui existimet artem de scientiis inveniendis, perfectam jam a principio, excogitari et proponi posse; eandemque postea in opere poni et exerceri debere. At certo sciant homines, artes inveniendi solidas et veras adolescere et incrementa sumere cum ipsis inventis: adeo ut cum quis primum ad perscrutationem scientiæ alicujus accesserit, possit habere præcepta inventivæ nonnulla utilia: postquam autem ampliores in ipsa scientia progressus fecerit, possit etiam et debeat nova inventionis præcepta excogitare, quæ ad ulteriora eum felicius deducant. Similis est sane hæc res viæ initæ in planitie: postquam enim viæ partem aliquam fuerimus emensi, non tantum hoc lucrati sumus, ut ad exitum itineris propius accesserimus; verum etiam ut, quod restat viæ, clarius prospiciamus: eodem modo, in scientiis, gradus itineris quisque, ea, quæ a tergo reliquit, prætervectus, etiam illa, quæ supersunt, propius dat in conspectum. Hujus autem topicæ exemplum, quoniam eam inter desiderata reponimus, subjungere visum est.

vitatis sunt susceptibilia; qualia, quæ levitatis; et si quæ sint mediæ, sive adiaphoræ naturæ ?

2. Post inquisitionem de gravitate et levitate simplicem, procedatur ad inquisitionem comparatam ; quæ nimirum ex gravibus plus, quæ minus ponderent, in eodem dimenso? Etiam, quæ ex levibus celerius ferantur in altum, quæ tardius?

3. Inquiratur de eo, quid possit et operetur quantum corporis ad motum gravitatis? Atqui videatur hoc primo aspectu quasi supervacuum; quia rationes motus debeant sequi rationes quanti. Sed res aliter se habet: nam licet in lancibus quantitas gravitatem corporis ipsius compenset (viribus corporis undique coëuntibus per repercussionem, sive resistentiam lancium vel trabis) tamen ubi parva datur resistentia (veluti in decasu corporum per aërem) quantum corporis parum valet ad incitationem descensus; cum viginti pondo plumbi et libra una, eodem fere spatio cadant.

4. Inquiratur utrum quantum corporis ita augeri possit, ut motus gravitatis prorsus deponatur; ut fit in globo terræ, qui pensilis est, non cadit? Utrum igitur possint esse aliæ massæ tam grandes, ut se ipsæ sustentent ? Nam latio ad centrum terræ res fictitia est; atque omnis massa grandis motum lationis quemcunque exhorret, nisi ab alio appetitu fortiori vincatur. 5. Inquiratur de eo, quid possit et operetur resistentia corporis medii, vel occurrentis, ad regimen motus gravitatis? Corpus vero descendens aut penetrat et secat corpus occurrens, aut ab eo sistitur. Si penetret, fit penetratio; aut cum levi resistentia, ut in aëre; aut cum fortiori, ut in aqua. Si sistatur, sistitur aut resistentia dispari, ubi fit prægravatio, ut si lignum superponatur ceræ; aut æqua, veluti si aqua superponatur aquæ, aut lignum ejusdem generis ligno; id quod appellat schola (apprehensione quadam inani) "Non ponderare corpus nisi extra locum suum." Atque hæc omnia motum gravitatis variant: aliter enim moventur gravia in lancibus, aliter in decasu: etiam aliter (quod mirum videri possit) in lancibus pendentibus in aëre, aliter in lancibus immersis in aqua; aliter in decasu per aquam; aliter in natantibus sive vectis super aquam.

6. Inquiratur de eo, quid possit et operetur figura corporis descendentis ad regendum motum gravitatis; veluti figura lata cum tenuitate, cubica, oblonga, rotunda, pyramidalis; et quando se vertant corpora, quando eadem, qua dimittuntur, positura permaneant? 7. Inquiratur de eo, quid possit et operetur continuatio et progressio ipsius casus sive descensus ad hoc, ut majori incitatione et impetu feratur ; et qua proportione et quousque invalescat illa incitatio? Si quidem veteres levi contemplatione opinati sunt (cum motus naturalis sit iste) eum perpetuo augeri et intendi.

8. Inquiratur de eo, quid possit et operetur distantia aut proximitas corporis descendentis a terra, ad hoc, ut celerius cadat, aut tardius, aut etiam non omnino (si modo fuerit extra orbem activitatis globi terræ ; quæ Gilberti opinio fuit) atque simul de eo, quid operetur immersio corporis descendentis magis in profundum terræ, aut collocatio ejusdem propius ad superficiem terræ ? Etenim hæc res etiam motum 1. Inquiratur, qualia sint corpora, quæ motus gra- variat, ut operantibus in mineris perspectum est.

TOPICA

PARTICULARIS, SIVE ARTICULI INQUISITIONIS DE GRAVI ET LEVI.

9. Inquiratur de eo, quid possit et operetur differentia corporum, per quæ motus gravitatis diffunditur et communicatur: atque utrum æque communicetur per corpora mollia et porosa, ac per dura et solida : veluti si trabs lancis sit ex altera parte lingulæ lignea, ex altera argentea (licet fuerint reductæ ad idem pondus) utrum non progignat variationem in lancibus ? Similiter, utrum metallum, lanæ, aut vesicæ inflatæ, superimpositum, idem ponderet, quod in fundo lancis ?

10. Inquiratur de eo, quid possit et operetur in communicatione motus gravitatis distantia corporis a libramine: hoc est, cita et sera perceptio incubitus sive depressionis: veluti in lancibus; ubi altera pars trabis est longior (licet reducta ad idem pondus) an inclinet hoc ipsum lancem? Aut in tubis arcuatis, ubi longior pars certe trahet aquam, licet brevior pars (facta silicet capacior) majus contineat pondus aquæ.

11. Inquiratur de eo, quid possit intermixtio sive copulatio corporis levis cum corpore gravi, ad ele- | vandam corporis gravitatem, ut in pondere animalium vivorum et mortuorum ?

12. Inquiratur de secretis ascensibus et descensibus partium leviorum et graviorum in uno corpore integro: unde fiant sæpe accuratæ separationes; ut in separatione vini et aquæ; in ascensione floris lactis, et similibus.

13. Inquiratur, quæ sit linea et directio motus gravitatis, et quatenus sequatur vel centrum terræ, id est, massam terræ; vel centrum corporis ipsius, id est, nixum partium ejus. Centra enim illa ad demonstrationes apta sunt, in natura nihil valent.

14. Inquiratur de comparatione motus gravitatis cum motibus aliis; quos scilicet vincat, quibus cedat? Veluti in motu (quem appellant) violento, motus gravitatis compescitur ad tempus etiam, cum pondus longe majus ferri ab exiguo magnete attollitur, cedit motus gravitatis motui sympathiæ.

15. Inquiratur de motu aëris, utrum feratur sursum, an sit tanquam adiaphorus ? Quod difficile est inventu, nisi per experimenta aliqua exquisita : nam emicatio aëris in fundo aquæ fit potius per plagam aquæ, quam per motum aëris, cum idem etiam fiat in ligno. Aër autem aëri commixtus nihil prodit, cum non minus levitatem exhibeat aër in aëre, quam gravitatem aqua in aqua: in bulla autem, exili obducta pellicula, ad tempus stat.

16. Inquiratur, quis sit terminus levitatis? Neque enim quemadmodum centrum terræ posuerunt centrum gravitatis, volunt (credo) ut ultima convexitas cœli sit terminus levitatis. An potius, veluti gravia videntur eousque ferri, ut decumbant, et tanquam ad immobile; ita levia eousque ferantur, ut rotari incipiant, et tanquam ad motum sine termino ?

17. Inquiratur quid in causa sit, cur vapores et halitus eousque in altum, ac sita est regio (quam vocant) media aëris, ferantur; cum et crassiusculæ sint materiæ, et radii solis per vices (noctu scilicet)

cessent ?

18. Inquiratur de regimine motus flammæ in sursum; quod eo abstrusius est, quia singulis momentis flamma perit, nisi forte in medio flammarum majorum; etenim flammæ abruptæ a continuitate sua parum durant.

19. Inquiratur de motu in sursum ipsius activitatis calidi; veluti cum calor in ferro candente citius gliscit in sursum, quam in deorsum.

Exemplum igitur topicæ particularis tale sit: illud interim, quod monere occepimus, iterum monemus, nempe ut homines debeant topicas particulares suas alternare, ita ut, post majores progressus aliquos in inquisitione factos, aliam et subinde aliam instituant topicam, si modo scientiarum fastigia conscendere cupiant. Nos autem topicis particularibus tantum tribuimus, ut proprium opus de ipsis, in subjectis naturalibus dignioribus et obscurioribus, conficere in animo habeamus. Domini enim quæstionum sumus, rerum non item. Atque de inventiva hactenus.

CAPUT QUARTUM.

Partitio artis judicandi in judicium per inductionem, et per syllogismum. Quorum prius aggregatur organo novo. Partitio prima judicii per syllo gismum in reductionem rectam et inversam. Partitio secunda ejus in analyticam, et doctrinam de elenchis. Partitio doctrinæ de elenchis in elenchos sophismatum, elenchos hermeniæ, et elenchos imaginum, sive idolorum. Partitio idolorum in idola tribus, idola specus, et idola fori. Appendix artis judicandi, videlicet de analogia demonstrationum pro natura subjecti.

TRANSEAMUS nunc ad judicium, sive artem judicandi, in qua agitur de natura probationum sive demonstrationum. In arte autem ista judicandi (ut etiam vulgo receptum est) aut per inductionem, aut per syllogismum concluditur: nam enthymemata et exempla, illorum duorum compendia tantum sunt. At quatenus ad judicium, quod fit per inductionem, nihil est, quod nos detinere debeat: uno siquidem eodemque mentis opere illud, quod quæritur, et invenitur et judicatur. Neque enim per medium aliquod res transigitur, sed immediate, eodem fere modo, quo fit in sensu. Quippe sensus, in objectis suis primariis, simul et objecti speciem arripit, et ejus veritati consentit. Aliter autem fit in syllogismo; cujus probatio immediata non est, sed per medium perficitur. Itaque alia res est inventio medii, alia judicium de consequentia argumenti. Nam primo discurrit mens, postea acquiescit. At inductionis formam vitiosam prorsus valere jubemus; legitimam ad novum organum remittimus. Itaque de judicio per inductionem hoc loco satis.

De illo altero per syllogismum quid attinet dicere, cum subtilissimis ingeniorum limis hæc res fere attrita sit, et in multas minutias redacta? Nec mirum, cum sit res, quæ cum intellectu humano magnam habeat sympathiam. Nam animus humanus miris modis ad hoc contendit et anhelat, ut non pensilis sit, sed nanciscatur aliquid fixum et immobile, cui tanquam firmamento, in transcursibus et disquisitionibus suis, innitatur. Sane quemadmodum Aristoteles probare conatur inveniri in omni motu corporum aliquid, quod quiescit; et fabulam antiquam de Atlante, qui ipse erectus cœlum humeris sustinuit,

et contractiones per illa ipsa sophismata struendas et concinnandas spectare. Quod genus facultatis etiam pro eximio habetur, et haud parvas affert utilitates. Licet eleganter introducta sit a quopiam illa differentia inter oratorem et sophistam; quod alter tanquam leporarius cursu præstet; alter tanquam lepus ipse flexu.

pereleganter ad polos mundi traducit, circa quos | tere, usum ejus degenerem et corruptum ad captiones conversiones expediuntur: similiter magno studio appetunt homines aliquem habere intra se cogita2tionum Atlantem, aut poles, qui intellectus fluctuationes et vertigines aliquatenus regant; timentes scilicet, ne cœlum ipsorum ruat. Itaque ad principia scientiarum constituenda præpropere festinarunt, circa quæ omnis disputationum varietas verteretur, sine periculo ruinæ et casus; nescientes profecto eum, qui certa nimis propere captaverit, in dubiis finiturum: qui autem judicium tempestive cohibuerit, ad certa perventurum.

Manifestum est igitur, artem hanc judicandi per #syllogismum nihil aliud esse, quam reductionem propositionum ad principia per medios terminos. Principia autem consensu recepta intelliguntur, atque a quæstione eximuntur. At terminorum mediorum inventio libero ingeniorum acumini et investigationi permittitur. Est autem reductio illa duplex, directa scilicet, et inversa. Directa est, cum ipsa propositio ad ipsum principium reducitur: id quod probatio ostensiva vocatur. Inversa est, cum contradictoria propositionis reducitur ad contradictorium principii; quod vocant probationem per incommodum. Numerus vero terminorum mediorum, sive scala eorum, minuitur aut augetur, pro remotione propositionis a principio.

His positis, partiemur artem judicii (sicut vulgo fere solet) in analyticam, et doctrinam de elenchis: altera indicat, altera cavet: analytica enim veras formas instituit de consequentiis argumentorum; a quibus si varietur, sive deflectatur, vitiosa deprehenditur esse conclusio: atque hoc ipsum in se elenchum quendam sive redargutionem continet. Rectum enim (ut dicitur) et sui index est, et obliqui. Tutissimum nihilominus est elenchos veluti monitores adhibere, quo facilius detegantur fallacia, judicium alioquin illaqueaturæ. In analytica vero nihil desiderari reperimus, quin potius oneratur superfluis, quam indiget accessionibus.

[ocr errors]

Sequuntur elenchi hermeniæ: ita enim (vocabulum potius, quam sensum ab Aristotele mutuantes) eos appellabimus. Redigamus igitur hominibus in memoriam ea, quæ a nobis de transcendentibus, et de adventitiis entium conditionibus, sive adjunctis (cum de philosophia prima ageremus) superius dicta sunt. Ea sunt, majus, minus; multum, paucum; prius, posterius; idem, diversum; potentia, actus; habitus, privatio; totum, partes; agens, patiens; motus, quies; ens, non ens; et similia. Imprimis autem meminerint et notent differentes eas, quas diximus, harum rerum contemplationes: videlicet quod possint inquiri vel physice, vel logice. Physicam autem circa eas tractationem philosophiæ primæ assignavimus. Superest logica: ea vero ipsa est res, quam in præsenti doctrinam de elenchis hermeniæ nominamus. Portio certe est hæc doctrinæ sana et bona. Hoc enim habent notiones illæ generales et communes, ut in omnibus disputationibus ubique intercurrant; adeo ut, nisi accurate, et anxio cum judicio, bene jam ab initio distinguantur, universo disputationum lumini caliginem miris modis offusuræ sint ; et eo rem fere deducturæ, ut desinant disputationes in pugnas verborum. Etenim æquivocationes, et malæ acceptiones verborum (præsertim hujus generis) sunt sophismata sophismatum. Quare etiam melius visum est istarum tractationem seorsum constituere, quam eam, vel in philosophiam primam sive metaphysicam recipere; vel ex parte analytica subjicere, ut Aristoteles satis confuse fecit. mus autem ei nomen ex usu, quia verus ejus usus est plane redargutio, et cautio circa usum verborum. Quinimo partem illam de prædicamentis, si recte instituatur, circa cautiones de non confundendis aut transponendis definitionum et divisionum terminis præcipuum usum sortiri existimamus, et huc etiam referri malumus. Atque de elenchis hermeniæ hactenus. Ad elenchos vero imaginum sive idolorum quod attinet, sunt quidem idola profundissimæ mentis

Dedi

Doctrinam de elenchis in tres partes dividere placet; elenchos sophismatum, elenchos hermeniæ, et elenchos imaginum sive idolorum. Doctrina de elenchos sophismatum apprime utilis est; quamvis enim pinguius fallaciarum genus, a Seneca, non inscite comparetur cum præstigiatorum technis; in quibus quo pacto res geratur nescimus; aliter autem se habere rem, quam videtur, satis novimus: sub-humanæ fallaciæ. Neque enim fallunt in particutiliora tamen sophismata non solum id præstant, ut non habeat quis quod respondeat; sed et judicium ipsum serio confundunt.

laribus, ut cæteræ, judicio caliginem offundendo, et tendiculas struendo; sed plane ex prædispositione mentis prava, et perperam constituta, quæ tanquam omnes intellectus anticipationes detorquet et inficit. Nam mens humana (corpore obducta et obfuscata) tantum abest ut speculo plano, æquali, et claro similis sit (quod rerum radios sincere excipiat et reflectat) ut potius sit instar speculi alicujus incantati, pleni superstitionibus et spectris. Imponuntur autem intellectui idola, aut per naturam ipsam generis humani generalem; aut per naturam cujusqui indivi

Hæc pars de elenchis sophismatum præclare tractata est ab Aristotele quoad præcepta: etiam a Platone adhuc melius, quoad exempla; neque illud tantum in persona sophistarum antiquorum (Gorgiæ, Hippiæ, Protagoræ, Euthydemi, et reliquorum) verum etiam in persona ipsius Socratis, qui cum illud semper agat, ut nihil affirmet, sed a cæteris in medium adducta infirmet, ingeniosissime objectionum, fallaciarum, et redargutionum modos expressit. Ita-dualem; aut per verba, sive naturam communicatique in hac parte nihil habemus, quod desideremus. Illud interim notandum; quamvis usum hujus doctrinæ probum et præcipuum in hoc posuerimus, ut redarguantur sophismata; liquido nihilominus pa

vam. Primum genus idola tribus; secundum idola specus; tertium idola fori, vocare consuevimus. Est et quartum genus, quod idola theatri appellamus, atque superinductum est a pravis theoriis, sive phi

« PreviousContinue »