Page images
PDF
EPUB
[blocks in formation]

PRO.

Non jam leve est periculum, si leve videatur.

PRO.

CONTRA.

Præstat cum paucis remediis, quæ invaluerunt, rem habere; quam cum minis singulorum.

XLIV.

CONCILIA VIOLENTA.

[blocks in formation]

CONTRA.

Omne remedium violentum, prægnans novi mali.

Violenta consilia nemo dat, præter iram et me

tum.

SUSPICIO.

Diffidentia, nervi prudentiæ; at suspicio medicamentum arthriticum. Merito ejus fides suspecta est, quam suspicio labefacit.

Suspicio fragilem fidem solvit, fortem intendit.

PRO.

vit.

juvenilis fructum perire: præsertim cum (si quis acutius introspiciat) semina sint, non flores. In illo autem adolescentiam plane spirant, quod sint in morali, sive demonstrativo genere, uberiora; in deliberativo, et judiciali, perpauca.

Tertia collectio, quæ pertinet ad promptuariam, atque etiam desideratur, est ea, quam vocare placet, formularum minorum. Illæ autem sunt, veluti vestibula, postica, ante-cameræ, re-cameræ, transitus, etc. orationis; quæ indiscriminatim omnibus subjectis competere possint. Quales sunt præfationes, conclusiones, digressiones, transitiones, promissiones, declinationes, et plurima ejusmodi. Quemadmodum enim in ædificiis, plurimum facit et ad voluptatem et ad usum, ut frontispicia, gradus, ostia, fenestræ, aditus, transitus, et hujusmodi, commode distribuantur; eodem modo etiam in oratione fit, ut additamenta et interpositionis istæ (si decore et perite formentur et collocentur) plurimum tum gratiæ, tum commoditatis, universæ orationis structuræ adjiciant. Harum formularum exemplum unum aut alterum Suspicio fidem absol- proponemus, neque diutius iisdem immorabimur. Etsi enim sint res haud exigui usus, tamen cum nihil in his addamus de nostro, sed tantum formulas nudas, ex Demosthene, aut Cicerone, aut alio quopiam selecto auctore, describamus, inferius quiddam videntur, quam ut in eo tempus teramus.

CONTRA.

Suspicionum intemperies est mania quædam civilis.

XLVI.

VERBA LEGIS.

Non est interpretatio, sed divinatio, quæ recedit a litera.

CONTRA.
Ex omnibus verbis
eliciendus est sensus, qui
interpretetur singula.
Pessima tyrannis lex

Cum receditur a litera, judex transit in legislato- in equuleo.

[blocks in formation]

EXEMPLA FORMULARUM MINORUM.

CONCLUSIO DELIBERATIVE.

"Sic et culpam præteritam fas erit redimere, et futuris incommodis eadem opera prospicere."

PARTITIONIS ACCURATE COROLLarium.

"Ut omnes intelligant, nihil me et subterfugere voluisse reticendo, aut obscurare dicendo."

TRANSITIO CUM MONITO.

"Verum hæc ita prætereamus, ut tamen intuentes et respectantes, relinquamus.”

PREOCCUPATIO CONTRA OPINIONEM INVETERATAM.

Faciam, ut intelligatis in tota causa, quid res ipsa tulerit, quid error affinxerit, quid invidia conflaverit."

Hæc pauca enumerasse, ad exempla, satis fuerit; cum quibus, appendices rhetoricæ, quæ ad promptuariam spectant, concludimus.

CAPUT QUARTUM.

Appendices generales duæ traditivæ ; critica, et

pædagogica.

SUPERSUNT duæ appendices traditivæ in genere ; altera critica, altera pædagogica. Sicut enim pars traditivæ præcipua in scriptione librorum consistit, ita pars ejus relativa in librorum versatur lectione: lectio autem, vel magistrorum ope regitur, vel industria cujusque propria perficitur; atque huic rei inserviunt doctrinæ illæ, quas diximus, duæ.

Ad criticam spectant, primo, auctorum probatorum | autem et modo disciplinæ, illud imprimis consuluelimata correctio et emendata editio; quibus et ipso- rim; ut caveatur a compendiis; et a præcocitate rum auctorum honor vindicatur, et studiosis lumen quadam doctrinæ, quæ ingenia reddat audacula et, præfertur. Qua tamen in re studiis aut parum de- magnos profectus potius ostentet, quam faciat. Quin trimenti intulit quorundam hominum diligentia te- et favendum nonnihil ingeniorum libertati, ut si quis, meraria. Criticis enim haud paucis mos est, ubi quæ ex more diciplinæ sunt, faciat, et simul tempus incidunt in quidpiam, quod non intelligunt, vitium ad alia, in quæ propensus est, suffuretur, ne utique statim in exemplari supponere. Veluti in illo loco cohibeatur. Porro operæ pretium fuerit, diligenter Taciti cum quædam colonia jus asyli apud senatum animadvertere (quod fortasse adhuc fuerit non notaassereret, narrat Tacitus, non æquis admodum auri- tum) esse duos assuefaciendi, et exercendi, et præparbus, quæ ab iis proferebantur, fuisse ab imperatore andi ingenia modos, eosque tanquam antistrophos. et senatu audita: itaque legati, causa diffisi, bonam Alter incipit a facilioribus, et ad magis ardua paulatim pecuniæ summam Tito Vinio dederunt, ut eis patro- deducit; alter ab initio duriora imperat et urget ut, cinaretur. Hoc itaque pacto res obtinuit: "tum" iis obtentis, facilioribus quis etiam suaviter perfungi (inquit Tacitus) " dignitas et antiquitas coloniæ possit. Alia enim est methodus, incipere natare valuit:" quasi argumenta, quæ antea levia videban- cum utribus, qui sublevent; alia, incipere saltare tur, accedente pretio, novum tum pondus accepissent. cum calceis ponderosis, qui aggravent. Neque facile At criticus quidam, non ex infimis, verbum "tum" est dictu, quantum harum methodorum prudens inexpunxit, et tantum" reposuit. Atque hac prava termixtio conferat ad promovendas, tam animi, quam criticorum consuetudine factum est, ut (quod non corporis facultates. Item applicatio et delectus nemo prudenter notavit) exemplaria maxime casti- studiorum, pro natura ingeniorum, quæ erudiuntur, gata sint sæpenumero minime omnium casta. Quin- res est singularis et usus et judicii: quam etiam imo, ut verum dicamus, nisi critici fuerint eruditi in bene et vere notatam et perspectam magistri parenscientiis illis, de quibus libri ab ipsis editi tractant, tibus adolescentium debent; ut de genere vitæ, cui periculo diligentia eorum non vacat. filios suos destinent, consulere possent. Verum et illud attentius paulo observandum, non tantum in iis ad quæ natura quisque sua fertur, longe maximos fieri profectus; sed etiam ad ea, ad quæ vitio naturæ quis maxime fuerit inhabilis, reperiri in studiis ad hoc proprie delectis remedia et curationes. Exempli gratia; si cuipiam ingenium tale sit, quale est avium, ut facile abripiatur, nec per moram (qualem oportet) intentum esse sustineat; remedium huic rei præbebunt mathematica, in quibus, si evagetur paulo mens, de integro renovanda est demonstratio. Etiam exercitiorum, in erudiendo, partes liquet esse vel maximas. At illud a paucis notatum est, quod exercitiorum debeat esse non solum prudens institutio, sed etiam prudens intermissio. Optime siquidem Cicero notavit, quod in exercitiis plerunque exerceri contingat, non minus vitia, quam facultates; adeo ut malus habitus quandoque simul acquiratur, et se insinuet cum bono. Itaque tutius est intermittere exercitia, et subinde repetere, quam assidue continuare et urgere. Verum de his satis. Sunt certe hæ res primo aspectu minus grandes et solennes, sed fructuosæ tamen et efficaces. Quemadmodum enim in plantis, ad felicitatem vel infelicitatem ipsarum, plurimum faciunt injuriæ, aut auxilia, quæ iisdem, cum teneræ fuissent, intervenerint: quemadmodum etiam incrementa illa immensa imperii Romani merito a quibusdam attribuuntur virAd pædagogicam quod attinet, brevissimum foret tuti et prudentiæ sex illorum regum, qui eidem in dictu; Consule scholas Jesuitarum: nihil enim, pueritia sua veluti tutores fuerunt, aut nutritii: sie quod in usum venit, his melius. Nos tamen pauca, certe cultura et institutio annorum puerilium, aut more nostro, monebimus, tanquam spicas legentes. teneriorum, eas habet vires, licet latentes, et minime Omnino institutionem pueritiæ et juventutis collegi- in cujusvis observationem incurrentes, quas neque atam probamus; non in ædibus privatis; non sub temporis diuturnitas, neque laborum assiduitas et ludimagistris tantum. Adest adolescentulis in col- contentio, postea, ætate maturiore, possint ullo modo legiis æmulatio major erga æquales; adest quoque æquiparare. Non abs re fucrit etiam notare, faipse vultus et aspectus virorum gravium, quod facit cultates vel mediocres, si in magnos viros aut res ad verecundiam, et teneros animos etiam a principio magnas inciderint, graves et insignes interdum proconformat ad exemplar: denique sunt quidem plu- ducere effectus. Ejus rei ponemus exemplum merima educationis collegiatæ commoda. In ordinemorabile; quod eo magis adducimus, quia Jesuitæ

Secundo ad criticam spectant, auctorum interpretatio et explicatio, commentarii, scholia, notæ, spicilegia, et similia. In istiusmodi autem laboribus, pessimus ille criticorum nonnullos quasi morbus invasit, ut multa ex obscurioribus transiliant, in satis | vero perspicuis ad fastidium usque immorentur, et expatientur. Scilicet, non tam illud agitur, ut auctor ipse illustretur, quam ut criticus ille multiplicem suam eruditionem, et variam lectionem, ubique arrepta occasione, ostentet. Optandum imprimis foret (licet hæc res ad traditivam principalem, non ad appendices pertineat) ut qui argumenta obscuriora et nobiliora pertractet scriptor, suas ipse explicationes subjungat; ut et textus ipse digressionibus aut explicationibus non abrumpatur; et notæ a scriptoris mente non recedant. Cujusmodi quidpiam suspicamur de Theone Euclidis.

Tertio ad criticam spectat (quod etiam nomen eidem indidit) de auctoribus, quos edunt, breve aliquod judicium interponere; et illos cum cæteris scriptoribus, qui eadem tractant, comparare; ut per hujusmodi censuram studiosi et de librorum delectu moneantur, et ad ipsam lectionem eorum instructiores accedant. Atque hoc ultimum, est criticorum tanquam cathedra, quam certe nostra ætate nobilitarunt viri nonnulli magni, majores certe, nostro judicio, quam pro modulo criticorum.

deandem disciplinam non videntur aspernari, sano =(ut nobis videtur) judicio. Atque est res, quæ, si sit I professoria, in famis est; verum disciplinaria facta, ex optimis est. Intelligimus autem actionem theatralem. Quippe quæ memoriam roborat; vocis et pronunciationis tonum atque efficaciam temperat; vultum et gestum ad decorum componit, fiduciam non parvam conciliat, denique oculis hominum juvenes assuefacit. Erit autem exemplum e Tacito I desumptum, Vibuleni cujusdam, olim histrionis, 1 tunc temporis autem militantis in legionibus Pannonicis. Ille, sub excessu Augusti, seditionem moverat; ita ut Blæsus præfectus aliquos ex seditiosis in carcerem conjiceret. Milites vero, impressione facta, illos effractis carceribus liberarunt. At Vibulenus, apud milites concionabundus, sic orsus est: "Vos," inquit, "his innocentibus et miserrimis lucem et spiritum reddidistis: sed quis fratri meo vitam, quis fratrem mihi reddit? quem missum ad vos a Germanico exercitu, de communibus commodis, nocte proxima jugulavit per gladiatores suos, quos in exitium militum habet atque armat. Responde, Blæse, ubi cadaver abjeceris? Ne hostes quidem sepulturam invident. Cum osculis, cum lacrymis dolorem meum implevero, me quoque trucidari jube; dum interfectos, nullum ob scelus, sed quia utilitati legionum consulebamus, hi sepeliant." Quibus verbis invidiæ ac consternationis nimium quantum concivit; adeo ut, nisi brevi postea innotuisset nihil horum fuisse, quin etiam fratrem eum nunquam habuisse, vix a præfecto milites manus abstinuissent: ille vero rem totam, tanquam fabulam in scena peregit.

Nunc vero ad colophonem pervenimus tractatus

nostri de doctrinis rationalibus. In quibus, licet a partitionibus receptis interdum recesserimus, nemo tamen existimet, nos illas omnes improbare partitiones, quibus usi non sumus. Duplex enim nobis imponitur necessitas partitiones mutandi: una, quia hæc duo, nimirum, res natura proximas in unam classem redigere, et res ad usum promendas conjicere in unum cumulum; fine ipso et intentione, sunt omnino diversa. Exempli gratia; secretarius aliquis regis aut reipublicæ in museo chartas suas ita procul dubio distribuit, ut quæ similis sint naturæ simul componat, veluti fœdera seorsum, seorsum mandata, literas ab exteris, literas domesticas, et similia, seorsum omnia. Contra, in scrinio aliquo particulari illas simul componit, quas, licet diversi generis sunt, simul tamen usui fore existimet: sic nimirum in hoc universali scientiæ repositorio, nobis pro natura rerum ipsarum partitiones erant instituendæ cum tamen, si particularis aliqua scientia fuisset pertractanda, partitiones fuissemus secuti, usui et praxi potius accommodatas. Altera necessitas partitiones mutandi est, quia desideratorum ad scientias adjectio, et eorum cum reliquis in integrum corpus redactio, etiam per consequentiam, scientiarum ipsarum partitiones transtulit. Nam (demonstrationis gratia) esto quod artes quæ habentur, rationem habeant numeri 15, adjectis autem desideratis numeri 20. Dico quod partes numeri 15, non sunt eadem partes, quæ numeri 20. Nam partes numeri 15, sunt 3, et 5. Partes vero numeri 20, sunt 2, 4, 5, et 10. Itaque patet quod hæc aliter fieri non potuerint. Atque de scientiis logicis hæc dicta sint.

FRANCISCI

BARONIS DE VERULAMIO, VICE-COMITIS SANCTI ALBANI,

[blocks in formation]

bere, quæ per otium legantur, sed revera vitam activam instruere et subornare; georgica ista animi humani non minore in pretio apud homines haberi debeant, quam heroicæ illæ effigies virtutis, boni, et felicitatis, in quibus tam operose est insudatum.

Partiemur igitur ethicam in doctrinas principales duas; alteram de exemplari sive imagine boni; alteram de regimine et cultura animi, quam etiam partem georgica animi appellare consuevimus: illa naturam boni describit, hæc regulas de animo ad illam conformando præscribit.

et isti proposuerunt nobis exemplaria bella et lucu- | Certe, si serio hominibus cordi sit, non in otio serilenta, atque descriptiones sive imagines accuratas, boni, virtutis, officiorum, felicitatis, tanquam vera objecta, et scopus voluntatis et appetitus humani : verum quomodo quis possit optime ad hos scopos (excellentes sane, et bene ab illis positos) collimare; hoc est, quibus rationibus et institutis animus ad illa assequenda subigi et componi possit, aut nihil præcipiunt, aut perfunctorie et minus utiliter. Disseramus, quantum libuerit, virtutes morales in animo humano esse habitualiter, non naturaliter: distinguamus solenniter, inter spiritus generosos et vulgus ignobile; quod illi rationum momentis, hi præmio aut pœna, ducantur: præcipiamus ingeniose, animum humanum, ut rectificetur, instar bacilli, in contrariam partem inclinationis suæ flecti oportere : aliaque insuper hujusmodi hinc inde spargamus: longe tamen abest, ut hæc et alia id genus, absentiam rei excusent, quam modo requirimus.

[ocr errors]

Doctrina de exemplari (quæ boni naturam intuetur et describit) bonum considerat, aut simplex, aut comparatum; aut genera (inquam) boni, aut gradus. In posteriore horum, disputationes illas infinitas, et speculationes circa boni supremum gradum, quem felicitatem, beatitudinem, summum bonum vocitarunt (quæ ethnicis instar theologiæ erant) Christiana tandem fides sustulit, et missas fecit. Quemadmodum enim Aristoteles ait, “ Adolescentes posse etiam beatos esse, sed non aliter quam spe;" eodem modo, a Christiana fide edocti, debemus nos omnes minorum et adolescentum loco statuere, ut non aliam felicitatem cogitemus, quam quæ in spe sita est.

Liberati igitur (bonis avibus) ab hac doctrina, tanquam de cœlo ethnicorum (qua in parte proculdubio elevationem naturæ humanæ attribuerunt majorem, quam cujus illa esset capax: videmus enim quali cothurno Seneca ; "Vere magnum, habere fragilitatem hominis, securitatem Dei") reliqua certe ab illis circa doctrinam exemplaris tradita, minore aut veritatis aut sobrietatis jactura, magne ex parte recipere possumus. Etenim, quod ad naturam boni positivi et simplicis spectat, illam certe pulcherrime et ad vivum, veluti in tabulis eximiis, depinxerunt ; virtutum et officiorum figuras, posituras, genera, affinitates, partes, subjecta, provincias, actiones, dispensationes, diligentissime sub oculos repræsentantes.

Hujusce neglectus causam haud aliam esse reor, quam latentem illum scopulum, ad quem tot scientiæ naviculæ impingentes, naufragia passæ sunt: nimirum, quod fastidiant scriptores versari in rebus vulgatis et plebeiis, quæ nec satis subtiles sint ad disputandum, nec satis illustres ad ornandum. Sane haud facile quis verbis assequatur, quantam calamitatem attulerit hoc ipsum, quod dicimus: quod homines ingenita superbia, et gloria vana, eas materias tractationum, eosque modos tractandi sibi delegerint, quæ ingenia ipsorum potius commendent, quam lectorum utilitatibus inserviant. Optime Seneca, "Nocet illis eloquentia, quibus non rerum facit cupiditatem, sed sui:" siquidem scripta talia esse debent, ut amores documentorum ipsorum, non doctorum excitent. Ii igitur recta incedunt via, qui de consiliis suis id prædicare possint, quod fecit Demosthenes, atque hac clausula ea concludere, " Quæ si feceritis, non oratorem duntaxat in præsentia laudabitis, sed vosmet ipsos etiam, non ita multo post, statu rerum vestrarum meliore." Ego certe (rex Neque hic finis: nam hæc omnia animo optime) ut de meipso, quod res est, loquar, et in iis, humano, magno quoque argumentorum acumine et quæ nunc edo, et in iis, quæ in posterum meditor, vivacitate, et suasionum dulcedine, commendarunt dignitatem ingenii et nominis mei (si qua sit) sæpius atque insinuarunt: quinetiam (quantum verbis præsciens et volens projicio, dum commodis humanis stari possit) eadem contra pravos et populares inserviam quique architectus fortasse in philoso- errores et insultus, fidelissime muniverunt. : phia et scientiis esse debeam, etiam operarius et bajulus, et quidvis demum fio; cum haud pauca, quæ omnino fieri necesse sit, alii autem ob innatam superbiam subterfugiant, ipse sustineam et exequar. Verum (ut ad rem redeamus) quod cœpimus dicere, delegerunt sibi philosophi in ethica massam quandam materiæ splendidam et nitentem, in qua potissimum vel ingenii acumen, vel eloquentiæ vigorem venditare possint: quæ vero practicam maxime instruunt, quandoquidem tam belle ornari non possint, maxima ex parte omiserunt.

Neque tamen debuerant viri tam eximii desperasse de fortuna, simili ei, quam poëta Virgilius, et sibi spondere ausus, et revera consequutus est; qui non minorem eloquentiæ, ingenii, et eruditionis, gloriam adeptus est, in explicando observationes agriculturæ, quam Æneæ res gestas heroicas enarrando.

"Nec sum animi dubius, verbis ea vincere magnum Quam sit, et angustis hunc addere rebus honorem."

|

[ocr errors]

Quate

nus vero ad naturam boni comparati, huic rei etiam nullo modo defuerunt: in constituendis trinis illis ordinibus bonorum; in collatione vitæ contemplativæ cum activa; in discriminatione virtutis cum reluctatione, et virtutis jam securitatem nactæ, et confirmatæ; in conflictu et pugna honesti et utilis; in virtutum inter se libramine, nimirum cui quæque præponderet, et similibus. Adeo ut hanc partem de exemplari insigniter excultam jam esse, et antiquos in ea re mirabiles se viros præstitisse, reperiam: ita tamen, ut philosophos longo post se intervallo reliquerit pia et strenua theologorum diligentia, in officiis, et virtutibus moralibus, et casibus conscientiæ, et peccati circumscriptionibus pensitandis et determinandis exercitata.

Nihilo secus (ut ad philosophos redeamus) si illi (antequam ad populares et receptas notiones virtutis, vitii, doloris, voluptatis, et cæterorum, se applicassent) supersedissent paulisper, et radices ipsas boni et mali,

« PreviousContinue »