Invocatio fit aliquando in nomine patris tantum, aliquando in nomine filii, quandoque uterque invocatur, ut: O domine lesu, miserere mei etc. Hoc non debet nos dubios facere de unitate patris filii et spiritus saneti, unus enim est deus, qui operatur omnia in omnibus. Invocatio tamen frequentius fit per nomen Iesu Christi ad patrem. Ioan. 16.

Pax.) Cum deo, cum proximo, in se ipso, cum omnibus, etiam hostibus quantum est in nobis, ut patienter feramus quaecunque nobis ferenda accidunt. Thessalonica metropolis est Macedoniae, quae in fide tantum crevit, ut exemplar esset totius regni Macedonici.

Documentum iusti iudicii dei.) Quod persequutiones ingruunt, non debetis dolenter ferre, nam est evdetypa, argumentum seu evidens documentum iusti iudicii dei. Palam facit dominus vos electos esse et ascitos in filios regni sui coelestis. Expolit vos dominus afflictionibus huiusmodi et explorat, ut digni sitis hoc regno et idonei.

Siquidem.) Eino. Nam et simul interim dignum est, ut et his rependat qui vos tribulant, et hoc est iustum iudicium dei. Iustum iudicium dei est, quod suis immittit varias et multas tribulationes, quibus eos ad futuram vitam parat. Rursus eos qui pios affligunt parat ad supplicia. Hoc adiicit Paulus, ut robur addat, consoletur, erigat. Nihil ergo moveri debemus, si deus longanimis est, si diu exspectat, si non statim vindicat et punit malos. Servus non debet aegreferre aut indignari, si herus eius debitoribus debitum vel donet vel diu exspectet. Nos servi sumus dei in domo dei, vindictam ergo deo debemus committere. Hoc tamen certo scire debemus, deum, si longanimitas eius contemnitur, gravissime puniturum contemptores. Duplici ergo ratione dominus persequutiones mittit idque iusto iudicio. Primum ut boni per ignem probentur. Secundo ut mali puniantur, et sic declaretur iustum iudicium dei.

Cum angelis.) Angeli ministri sunt et nuncii divinae voluntatis. Dicat quis: Quum deus omnia agit et regit verbo virtutis suae, quid opus angelis? Sed sic voluit ordinem providentiae suae ostendere deus, Nam sic de sole posset quis dicere, quum deus sit lux perpetua quae illuminat omnia, quid ergo opus sole? Sed sic placuit deo. Et voluit

nobis ostendere ad quantam dignitatem et societatem scilicet angelicam essemus cooptati post hanc vitam.

Cum incendio flammae.) Sic 2. Pet. 3. et ubique in prophetis de igne, qui ante faciem domini praecedet, et consumet inimicos eius.

Infliget ultionem iis qui deum non noverunt.) De iis loquitur qui supinam et crassam ignorantiam habuerunt, qui noluerunt audire veritatem; aut si audierunt non voluerunt intelligere; et si intellexerunt, noluerunt credere, ut patet Matth. 11. Vae tibi Bethsaida: et loan. 15. Dicat aliquis: Quum credere ex solo deo sit, et nemo credit nisi quem pater trahit, cur ergo punit eos qui non credunt quum ipse non det? videtur enim hoc iniuste fieri. Minime. Nam ipse potest uti vasis suis pro suo arbitrio, nobis non licet disputare aut disceptare cum creatore deo. Quum ergo videmus quosdam qui audiunt evangelium et non credunt, dolere debemus, sic cogitantes ac dicentes: O domine deus, cuius iudicia iusta sunt, tu vis hoc homine uti ut vase irae tuae, sed parce domine, miserere domine, ostende ei salvatorem tuum Iesum veram lucem, irradia mentem eius, ne sic pereat etc. Nemo illos contemnat, ne et ipse excidat.

Ac facie domini.) Id est, adveniente domino. Interim describit et depingit pulcherrimis verbis gloriam adventus dominici.

Quod fides habita sit.) Hoc or dupliciter exponi potest. Primum ut sint duae dictiones ör, quod quidem testimonium creditum est etc. ut sit loco parenthesis. Nam Paulus mira arte parique elegantia utitur in hac epistola. Primum gratulatur et gratias agit de fide corum et tolerantia, quam habebant Thessalonicenses in persequutionibus. Deinde expatiatur per egressionem, docens quid prosint passiones, et cur a deo immittantur, nempe, ut iusti probentur, mali poenas dent, nam repensurus sit iustus iudex persequutoribus gravissima supplicia, idque in adventu suo. Iam latius excurrit, describendo modum et gloriam adventus dominici, et quomodo admirandus fiat in credentibus. Porro ut declaret qui sint credentes, interiicit parenthesis loco, haec verba öt nigɛúðŋ etc. Declarans qui sint credentes, facitque hoc exemplo rei non personae, dicens: Haec est vera fides, quum nostro testimonio creditur, hoc est, praedicationi apostolorum. Quasi dicat: Hi vere credentes sunt, qui verbis nostris et praedicationi credunt. Post parenthesim mox sequitur: In die illo, quod superiora respicit, scilicet fiet admirandus in credentibus, in die scilicet illo. Secundo potest or unica esse dictio pro coniunctione (quod). Tunc sensus erit: Deus admirandus erit in credentibus; causa, quod scilicet credentes fidem habuerint testimonio nostro. Sensus tamen pene in idem redit.

Ut vos dignos habeat.) Vocatione scilicet ista, qua advocabuntur electi, quum iudex dicit: Venite benedicti patris mei etc. Quum deus admirandus erit et gloriosus in credentibus.

Et compleat.) Καὶ πληρώσῃ πᾶσαν εὐδοκίαν ἀγαθοσύνης et perficiat omnem bonam voluntatem seu complacentiam (ut ita dicam) benignitatis. Nomina in ovvy apud Graecos significant, quemadmodum apud Germanos, Gesinnet syn, dyadoovvn gesinnet syn vff alles guts, oooooovvn gesinnet syn vff wyßheit ze.

Et opus fidei cum potentia.) Id est, ut deus potenter fidem operetur in vobis. Vel: Ut fides vestra potens sit in opere, hoc est, fides fructus dignos edat et bona opera, ut sit fides non ficta aut irrita. Nam hac fide viva et vera illustrabitur nomen domini nostri Iesu Christi, idque per vos, sed vós per illum, et haec omnia per gratiam dei.

CAPUT II.

Rogamus fratres.) Quae tum iactabantur, eadem hodie iactantur a Catabaptistis, imminere scilicet diem domini. Scite admonet et obsecrat eos per illud, in quo ipsi errabant et seducebantur, nempe per adventum domini. Quasi diceret: Si vobis dies ille tremendus est et magnus in cordibus vestris, obtestor vos per illum etc. Piis enim magnus est dies ille, co quod sentiant se apparituros esse in conspectu dei, qua de causa et innocenter vivunt. Rursus et malis magnus est, id est horribilis, nam reddituri sunt rationem coram severo et iusto iudice, idque coram tota congregatione. Bonos igitur pudore, malos metu percellit.

Ne cito dimoveamini a mente.) Vom verstand, vom sinn, vom fürnemmen.

Ne turbemini.) Scilicet eo metu quo desperati percelluntur. Nam pii non metuunt hunc diem. Vel ne turbemini, Lassend üch nit verwir, ren, irr machen, quasi dominus adsit. Veri enim Christiani istis vanis clamoribus non terrentur, quum quidam dicunt: Dies domini adest; sciunt enim se unitos esse cum deo, sive vivant, sive moriantur. Qui autem adhuc opibus inhiant, qui voluptatibus indulgent, et carni serviunt, adhuc in conscientia torquentur et horrescunt ad illius diei mentionem. Dicit ergo Paulus: Estote firini, ne moveamini, ne turbemini. Quaecunque accidunt piis, vel sunt ad calcar et excitationem si oscitantia aliqua obrepsit, vel ad probationem. Diligentibus enim deum omnia cooperantur in bonum. Impiis vero et infidelibus vel minima horrorem incutiunt.

Per spiritum.) Sic quidam spiritum iactant in rebus omnibus, et quae dicunt, asserunt se per spiritum didicisse.

Sive per rationem.) Graece est λóyov, quod significat sermonem, rationem, verbum. Quocunque modo id sibi revelatum dicant. Anno. 24. scripsit quidam librum, diem domini adesse, certis argumentis hoc evincens; sed hi torquent scripturas pro suis affectibus.

Sive per epistolam a nobis scriptam.) Nam in hoc pseudapostoli imponebant simplicibus. Triplex ergo periculum proponit, a quo cavere debeant.

Quoniam non adveniet.) Graeci sic legunt, ötɩ čav μǹ ëhơy ý άлosασia лo@τov: Quoniam nisi (vel si non) venerit apostasia prius. In istis verbis aut Elipsis est, aut Aposiopesis, scilicet dominus non veniet. Vel, si nisi non habet quod respondet, anantapodoton est.

Defectio.) Tanta enim erit tentatio, tanta prodigia edentur per falsos apostolos, deo hoc permittente, quod electi seducantur et deficiant. Est autem Synecdocha, nam non omnes defecturi sunt. Papistae Zuinglii univ. opera, Vol. VI. T. II,

16

hoc tempus iam adesse dicunt, et nos esse seductores illos. Sed examinetur doctrina nostra, et apparebit illos esse mendaces. Nos enim praedicamus lesum Christum et hunc crucifixum, cumque esse unicum reconciliatorem, unicum praesidium. Papistae vero Papam praedicant antichristum, quem Paulus hic graphice depingit.

Filius perditionis.) Hebraismus est, et genus pro numero, id est, filii perditi. Paulus in genere de omni eo loquitur, qui verbum suum verbo dei praeponit. Nam arbor mala bonos fructus non fert. Homo natura malus est, seductores ergo sunt, quotquot verbum suum aequant vel praeferunt verbo dei. Deinde speciatim Papam intelligit, non solum autem Iulium aut Alexandrum, sed totum regnum eius. Praemonet ergo a gemino periculo. Unum quod suo tempore erat; erant enim tum quidam falsi apostoli. Alterum venturum erat in Papa, a quo occulte cavere docet. Nam Papa exstulit sese super omnein potestatem dei. Tribuunt enim Papistae suo antichristo potestatem coeli et terrae. Omnia potest praeter miracula facere. Nemo autem crederet, si diceret se posse caecos illuminare vel illuminasse, qui adhuc caeci essent. Non ausus ergo est sibi potestatem miraculorum vendicare; tametsi et hac parte non nihil tentavit in falsis et mendacibus miraculis et signis, quibus multis imposuit.

Quod nominatur deus.) Id est, quod est deus, more Hebraico ; et hoc pontifices fecerunt, extulerunt se supra deum, et super omne id quod vel deitatis nomen habet. Dicunt se esse supra Petrum et Paulum, et Petrum amplius non posse solvere in terris, tametsi pro nobis oret. Astute quidem illud, nam si fideles scirent Petrum posse solvere, Papae non darent tot pecunias pro indulgentiis, sed currerent ad divum Petrum, qui gratis daret. Papa passus est se adorari, et sibi exhiberi quidquid cultus soli deo debetur, quin deus ipse (si quidem in eucharistia Christus est) coactus fuit ei inequitanti occurrere; patitur sibi pedes osculari vel a summis monarchis, qui se ei prosternunt. An hoc non est se in locum dei statuere? Christus hoc sibi fieri non permisit. Se ipsum autem in dei locum vi intrusit, nam deus eum huc non posuit. Haec possunt latius diduci, si quis vitam et opera Christi expendit, et vitam ac opera antichristi per antithesim contraponit.

An non meministis.) Sed unde haec habuit Paulus inquis? Potuit haec coniectari ex falsis fratribus, qui tum erant, quod venturi essent, imo tunc erant qui doctrinam suam Christi doctrinae praeferrent. At certus erat Paulus tum non posse eos promovere. Interim tamen et hoc videbat divinus apostolus, et hoc ex spiritu collegit, quod posterioribus saeculis venturus esset Papa antichristus, qui tum obtineret. Et hoc factum est tempore Cypriani annis trecentis post Christum. Quod vero tum obtinere haudquaquam poterat, factum est magna fide et vigilantia apostolorum, inter quos se non numerat, licet modeste se innuat. Quod hactenus inquit non praevaluit, quod prohibitus est, quod caput nullum habuerunt, scitis quid causae sit, ingens cura et sollicitudo apostolorum. Hoc patet ex omnibus epistolis Pauli, quantum certamen Paulus et ceteri apostoli habuerint cum pseudapostolis et falsis doctoribus, quibus maximo cum periculo diligentissime restiterunt,

adeo ut tum praevalere non posset; hoc indicat Paulus. Nihilo tamen minus praevidebat futurum, ut aliquando postero tempore frigescente fide et caritate, lupus ille Papa invasurus esset orbem et totam ecclesiam Christi, tum scilicet quum caput obtinerent, dicunt enim Papistae Papam esse caput ecclesiae antichristianae. Hoc praevidebat inquam Paulus bestiam istam sic dominaturam, ut sese supra deum erigeret. Igitur subiicit: Ut reveletur suo tempore. Nam iam agit (inquit) sed in mysterio et clam. Er regt sich schon iet, er laßt sich mercken, sed non tam manifeste, non tanta cum potentia. Ergo tantum qui tenet in praesentia teneat, donec tollatur e medio. Quasi dicat: Wär nun etwas krafft hat mit der leer anzehalten, vnd zeweeren, der halte redlich an, ut propellatur, ne obtineat. Deinde aptanda sunt ista verba speciatim ad Papam antichristum. Possunt enim haec verba bifariam exponi, ut diximus, et ad tempus Pauli, et ad futurum in quo dominaturus erat Papa. Et tunc sensus est: Quum Papa regnum suum obtinebit plene, So halte denn aber ein yeder redlich vnd häfftig an, in fide et doctrina, nam tanta erit tentatio, ut et electi seducantur; quapropter simus constantes et firmi, Halt ein yeder glöubiger styff vnd handtlich an, ne quis moveatur, donec regnum antichristo eripiatur, et dolus eius manifestetur. Quicunque veram fidem apprehendit, firmus stet, tenaciter haereat, donec e medio tollatur, Bis er vns abwärde, personam ponit pro re, Bis vns Gott syner falschen leer abhälfe. Quod vero haec omnia non ad solum ultimum antichristum referri debeant, sed in genere. ad omnes, Christus testatur Matth. 24. dicens: Venient antichristi et pseudoprophetae, dicentes: Ego sum Christus. Hoc fecit Papa et sui. Item loannes dicit: Et iam multi antichristi sunt. Antichristi autem sunt, quicunque contra Christum unctum domini sunt, docent ac vivunt: nec tamen omnes peccatores antichristi sunt, licet enim non per omnia ad absolutum Christi exemplar vivant, quod exprimere nunquam perfecte poterunt, dolet tamen hoc eis, et student Christum pro viribus imitari, nec unquam de industria contra Christum aut veritatem eius pugnant. Novissimum tempus apostoli non dixerunt diem extremum, sed choc tempus, quod a Christo ad diem ultimum usque hic vivimus. Dicitur autem hoc tempus novissimum, quod nullus alius praeter Christum (ut olim) sit exspectandus; monent igitur Christus et apostoli, ut in hoc novissimo tempore ab antichristis caveamus. Novissima ergo hora, aut novissimum tempus est, tempus illud totum a Christo usque ad finem mundi. Christus venit ut mundo benefaceret, ut mundum servaret, ut mundum patri reconciliaret. Venient autem (inquit) qui vanis sermonibus et otio vitam suam inter Christianos agere, et sua interim curare satagent, hi quaestum putant esse pietatem, quaerentes quae sua sunt non quae Iesu Christi, servientes suo ventri, quem dei loco colent. Haec tam fida apostoli imo Christi admonitio parum profecit apud posteros. Tanta enim fuit tentatio, tanta satanae operatio, ut etiam sanctissimis et doctissimis episcopis imposuerit. Cyprianus enim et ceteri persuasi sunt utile futurum, si caput haberent Romanum pontificem, ad exstirpandas haereses nimirum, et ad alendam concordiam. Sed iam actum erat de ecclesia, et fenestra otio et luxui aperta. Dum

"