A cl. Comite C. Borgia repertus in itinere ad Siccam Veneriam, quem locum hodie Keff appellare solent [ibid. fol. 65].

XVII.

DIVOCLAVD

VIVAS IN DEO

Lapis Carthagine repertus, inscriptis litteris in primo versu antiquioribus, in altero recentioribus (ibid. fol. 5). Huic nempe tabulae incisus primum est titulus Divo Claudio dedicatus; tum ea diffracta, christiani hominis epitaphium imperatorii tituli locum occupavit.

Nec plura, sive in meis, sive in leydensium schedis: sed tuum erit, vir clarissime, quae adhuc latent, revelare, quae silent, diserta facere, quae perierunt, excitare rediviva. Ea solet enim esse aut tua mens aut fortuna, ut ubi caeteris sunt angustiac spinisque obsita dumeta, tibi amplus in quo exsultes, campus aperiatur.

Scribebam in abbatia Solesmensi.

Kal. martii M CCC L VIL

JOANNI BAPTISTE PITRA V. C.

J. B. DE ROSSI SALUTEM.

Africanae ecclesiae christiana monumenta, quae Verecundum africanum scriptorem tua nunc opera in lucem prodeuntem comitari voluisti, digna profecto sunt, quae commentario aliquo instructa et inlustrata lectoribus commendentur. Hujuscemodi enim titulos et epitaphia, quibus vix ulla Europae pars caret, exiguo sane ad hanc diem numero tota nobis Africa, ethnicis licet inscriptionibus ditissima, suppeditavit. Quo fit, ut et magno in pretio habeantur si quae inde nobis innotescunt christianae inscriptiones, et nonnullas sive dictionum formulas, sive notas non in aliis facile monumentis obvias, quin et novas prorsus et intellectu interdum difficillimas harum litterarum studiosis objiciant. Qua rerum novitate notarumque obscuritate africana, quae profers, monumenta prae caeteris insignia mihi videntur. Verum quod a me vir clarissime postulas, ut in hanc arenam unus omnium ego descendam, et inscriptiones has tuas perfecto commentario explicem atque declarem, id nolim nimis confidenter in me suscipere, et committere, ne postquam multam huic argumento operam dederim, operam ipsam videar plane lusisse. Etenim me ab iis prorsus imparatum praesidiis video, quibus arte et ratione potius quam ingenio et quodam quasi ausu divinandi harum inscriptionum aetatem, notarum significationem, aliaque, quae ad plenum earum intellectum conferunt, possim definire: quae praesidia illi demum obtingent, cui plures id genus africanos titulos invicem conferendi, atque alios aliorum ope explicandi facultas erit: cui si et monumenta ipsa et eorum situm oculis usurpare contigerit, is mea quidem opinione verus totius inquisitionis arbiter et judex erit constituendus. Caeterum christianas inscriptiones multo plures, quam typis editae sint, in Africa adhuc extare, qui epigraphicam cam provinciam unus obtinet et egregie administrat, Leo Renier v.c. mihi affirmavit, easque se mihi totas concessurum liberali animo ultro promisit: quem thesaurum dum expecto, si de christiana ejus regionis re epigraphica quidquam in universum statuere aggrederer et obscuriora quaeque securus declarare, nimium meo mihi viderer ingenio confidere. Quare hoc pro tua humanitate mihi ignoscas velim, uti de africanis his titulis nonnulla leviter attingam, alia incerta prorsus et indefinita in medio relinquam; de cruce vero cujus imagine vix non omnes notantur, ac de rarissima adclamatione in hoc signo semper vinces, quae bis in tam exiguo monumentorum numero plane singulari occurrit exemplo, paulo fusius exponam.

I.

Ac primum de tunetano titulo dicam (num. 1), quoniam unicus est, et christianis, mea quidem opinione, statim abjudicandus. Crux christianae certe religionis insigne, averso lapidi incisa est; quod, non modo non indicat ipsas quoque in adverso lapide incisas litteras a christiano homine factas esse, verum contrariam potius sententiam quodam quasi praejudicio animo insinuat. Ethnicos enim titulos ubivis terrarum suis ita sepulcris

Christianos adhibuisse, ut in averso lapide novum sive titulum sive sacrum emblema aliquod insculperent innumeris paene exemplis constat. Quo fit, ut primo statim adspectu verisimile videatur epitaphium, de quo disputo, ethnico primum dein christiano sepulcro affixum fuisse. Atqui hoc praejudicium aperte confirmat tota tituli indoles et dictio, quod paucis nullo negotio demonstrabo. Ac primum, ut illud praeteream christianitatis heic plane nulla indicia esse, Felicissimus, cujus hoc epitaphium est, dicitur dulcis vernaculus. Fideles porro servos sive libertos appellari in christianis vix unquam epitaphiis deprehendes; vernas autem et vernaculos, si bene memini, omnino nunquam. Alte nimirum veterum Christianorum animis insederat illud Pauli apostoli effatum Non est Judaeus, neque Graecus; NON EST SERVUS, NEQUE LIBER........ omnes enim vos unum estis in Christo Jesu 2. Quare omnem servitutis mentionem, primis saltem saeculis, tanto in scribundis titulis studio illos vitasse comperi, ut si romanae civitatis leges et jura e christianis unice monumentis essent cognoscenda, servitutis in romano demum imperio vix ulla superfuisse vestigia judicaremus 3. Deinde totus circumquaque titulus circumscribitur singulariis litteris D. M.S. — H.S.E.— O.T.B.Q.-T.T.L.S. (Dis manibus sacrum-hic situs estossa tua bene quiescant — terra tibi levis sit); quas ethnicis monumentis proprias esse, et in christianis alias raro, alias vero nunquam adhuc visas res est exploratissima. Et sane etiamsi notas D. M.S. in africanae ecclesiae epitaphiis non raro et mera oscitantia (quod in romanis praesertim coemeteriis usuvenisse omnes norunt), sed saepius, et recepto quasi more, adhibitas olim esse concesserim', reliquas tamen litteras, illas potissimum, quibus ossibus quies et terra levis adclamatur, a christianarum inscriptionum stilo prorsus alienas esse nemo, opinor, negabit3. At enim singulariae hae litterae, quas in christiano nondum epitaphio vel semel vidimus, ethnicorum in ipsa proprie Africa titulis solemnes sunt et prae quavis alia formula usitatissimae : quarum si e tunetano omnino agro exemplum quaeris, ecce tibi duas ejus agri inscriptiones e codice quodam chartaceo, quem ego ipse vidi Pisis in bibliotheca seminarii S. Catharinae:

6

(1) In christiano e suburbanis coemeteriis titulo, quem ego vidi Neapoli in museo borbonico, et post Cardinalium (Iscr. ant. ined. p. 58, 358) edidit Mommsen (Inscr. R. N. n. 7174) vox verna occurrit, verum proprium nomen esse judico.

(2) Ad Gal. 111, 26, 28. Cf. I Corinth. vir, 22; Coloss. III, 11.

(3) Vide excursum primum ad calcem hujus epistolae. (4) V. Hase, Journal des Savants, 1837, p. 648, 649; et Cavedoni, Mem. di Modena, ser. 2, t. vii, p. 137.

(5) Formulam hanc OSSA TVA BENE REQVIESCANT semel tantum, si bene memini, in christiano epitaphio legi apud Aringhium, R. S. t. 1, p. 610, non vero singularibus litteris, sed oλoypaμμáτws exaratam, quemadmodum scribi debuit nova prorsus et ignota his titulis adclamatio. Verba item sit tibi terra levis (ipsa inquam verba, non notas) semel vidi in epitaphio adhuc inedito auni 423, ubi tamen inusitata christianis titulis dictio

admirationem parum movet, siquidem metricum et poeticum epigramma est, ac proinde a solemnium formularum legibus paene solutum.

(6) V. Maffei, Mus. Ver. 466, 7. Janssen, Mus. Lugd. Bat. Juscr. tab. xx11, 3, 6; tab. xxш, 1, 2, p. 111, 112, 113; et Renier, Inscript. de l'Algérie, n. 596, 774, 852, 1130, 1384 et alibi passim : notas vero H. S. E. in omnibus fere africanis epitaphiis legimus inde a fabrettiano, 562, 93 (quem corrupit Gorius, Inscr. Etr. t. 1, p. 58, n. 139), et maffeianis, I. c. a pag. 461 ad 466.

(7) Has inscriptiones Tuneti vidit et exscripsit Joannes Pagnius, cujus epistolam datam Tuneto die 3 septembris anno 1667, et inscriptionum exempla repperi in codice suprascripto, qui numero caret : eadem legerat Gorius in codice strozziano 1346 (unde codex, quem ego adhibui, totus pendet), verum paulo negligentius edidit (Inscr. Etr. t. 1, p. 77, n. 218, 219) et quo loco in Africa hi lapides fuerint tacuit.