Page images
PDF
EPUB

illa est, quæ in dialectica diligenter et abunde tractata est; ut in ejus explicatione morari non sit opus. Illud tamen obiter monendum videtur, topicam istam non tantum in argumentationibus, ubi cum aliis manum conserimus; verum et in meditationibus, cum quid nobiscum ipsi commentamur aut revolvimus, valere. Imo, neque solummodo in hoc sitam esse, ut inde fiat suggestio aut admonitio, quid affirmare, aut asserere; verum etiam quid inquirere aut interrogare debeamus. At prudens interrogatio, quasi dimidium scientiæ. Recte siquidem Plato, "Qui aliquid quærit, id ipsum, quod quærit, generali quadam notione comprehendit : aliter, qui fieri potest, ut illud, cum fuerit inventum, agnoscat?" Idcirco quo amplior et certior fuerit anticipatio nostra, eo magis directa et compendiosa erit investigatio. lidem igitur illi loci, qui ad intellectus nostri sinos intra nos excutiendos, et congestam illic scientiam depromendam, conducent, etiam ad scientiam extrinsecus hauriendam juvabunt: ita ut si præsto fuerit quis rei gnarus et peritus, commode et prudenter de ea interrogari a nobis possit; et simili- | ter auctores, et libri, et partes librorum, qui nos de iis, quæ quærimus, edoceant et informent, utiliter deligi et evolvi.

At topica particularis ad ea, quæ dicimus, longe confert magis, et pro re fructuosissima habenda est. Illius certe mentio levis a nonnullis scriptoribus facta est; sed integre et pro rei dignitate minime tractata. Verum missum facientes vitium illud et fastum, quæ nimium diu regnarunt in scholis; videlicet, ut quæ præsto sint, infinita subtilitate persequantur; quæ paulo remotiora, ne attingant quidem: nos sane topicam particularem, tanquam rem apprime utilem, amplectimur; hoc est, locos inquisitionis et inventionis particularibus subjectis et scientiis appropriatos. Illi autem mixturæ quædam sunt ex logica et materia ipsa propria singularum scientiarum. Futilem enim esse constat, et angusti cujusdam animi, qui existimet artem de scientiis inveniendis, perfectam jam a principio, excogitari et proponi posse; eandemque postea in opere poni et exerceri debere. At certo sciant homines, artes inveniendi solidas et veras adolescere et incrementa sumere cum ipsis inventis: adeo ut cum quis primum ad perscrutationem scientiæ alicujus accesserit, possit habere præcepta inventivæ nonnulla utilia: postquam autem ampliores in ipsa scientia progressus fecerit, possit etiam et debeat nova inventionis præcepta excogitare, quæ ad ulteriora eum felicius deducant. Similis est sane hæc res viæ initæ in planitie: postquam enim viæ partem aliquam fuerimus emensi, non tantum hoc lucrati sumus, ut ad exitum itineris propius accesserimus; verum etiam ut, quod restat viæ, clarius prospiciamus: eodem modo, in scientiis, gradus itineris quisque, ea, quæ a tergo reliquit, prætervectus, etiam illa, quæ supersunt, propius dat in conspectum. Hujus autem topicæ exemplum, quoniam eam inter desiderata reponimus, subjungere visum est.

[ocr errors]

vitatis sunt susceptibilia; qualia, quæ levitatis; et si quæ sint mediæ, sive adiaphoræ naturæ ?

2. Post inquisitionem de gravitate et levitate simplicem, procedatur ad inquisitionem comparatam ; quæ nimirum ex gravibus plus, quæ minus ponderent, in eodem dimenso? Etiam, quæ ex levibus celerius ferantur in altum, quæ tardius ?

3. Inquiratur de eo, quid possit et operetur quantum corporis ad motum gravitatis? Atqui videatur hoc primo aspectu quasi supervacuum; quia rationes motus debeant sequi rationes quanti. Sed res aliter se habet: nam licet in lancibus quantitas gravitatem corporis ipsius compenset (viribus corporis undique coëuntibus per repercussionem, sive resistentiam lancium vel trabis) tamen ubi parva datur resistentia (veluti in decasu corporum per aërem) quantum corporis parum valet ad incitationem descensus; cum viginti pondo plumbi et libra una, eodem fere spatio cadant.

4. Inquiratur utrum quantum corporis ita augeri possit, ut motus gravitatis prorsus deponatur; ut fit in globo terræ, qui pensilis est, non cadit ? Utrum igitur possint esse aliæ massæ tam grandes, ut se ipsæ sustentent? Nam latio ad centrum terræ res fictitia est; atque omnis massa grandis motum lationis quemcunque exhorret, nisi ab alio appetitu fortiori vincatur. 5. Inquiratur de eo, quid possit et operetur resistentia corporis medii, vel occurrentis, ad regimen motus gravitatis ? Corpus vero descendens aut penetrat et secat corpus occurrens, aut ab eo sistitur. Si penetret, fit penetratio; aut cum levi resistentia, ut in aëre; aut cum fortiori, ut in aqua. Si sistatur, sistitur aut resistentia dispari, ubi fit prægravatio, ut si lignum superponatur ceræ; aut æqua, veluti si aqua superponatur aquæ, aut lignum ejusdem generis ligno; id quod appellat schola (apprehensione quadam inani) "Non ponderare corpus nisi extra locum suum." Atque hæc omnia motum gravitatis variant: aliter enim moventur gravia in lancibus, aliter in decasu: etiam aliter (quod mirum videri possit) in lancibus pendentibus in aëre, aliter in lancibus immersis in aqua; aliter in decasu per aquam; aliter in natantibus sive vectis super aquam.

6. Inquiratur de eo, quid possit et operetur figura corporis descendentis ad regendum motum gravitatis; veluti figura lata cum tenuitate, cubica, oblonga, rotunda, pyramidalis; et quando se vertant corpora, quando eadem, qua dimittuntur, positura permaneant? 7. Inquiratur de eo, quid possit et operetur continuatio et progressio ipsius casus sive descensus ad hoc, ut majori incitatione et impetu feratur ; et qua proportione et quousque invalescat illa incitatio? Si quidem veteres levi contemplatione opinati sunt (cum motus naturalis sit iste) eum perpetuo augeri et intendi.

8. Inquiratur de eo, quid possit et operetur distantia aut proximitas corporis descendentis a terra, ad hoc, ut celerius cadat, aut tardius, aut etiam non omnino (si modo fuerit extra orbem activitatis globi terræ ; quæ Gilberti opinio fuit) atque simul de eo, quid operetur immersio corporis descendentis magis in profundum terræ, aut collocatio ejusdem propius ad superficiem terræ ? Etenim hæc res etiam motum 1. Inquiratur, qualia sint corpora, quæ motus gra- variat, ut operantibus in mineris perspectum est.

TOPICA

PARTICULARIS, SIVE ARTICULI INQUISI-
TIONIS DE GRAVI ET LEVI.

9. Inquiratur de eo, quid possit et operetur differentia corporum, per quæ motus gravitatis diffunditur et communicatur: atque utrum æque communicetur per corpora mollia et porosa, ac per dura et solida : veluti si trabs lancis sit ex altera parte lingulæ lignea, ex altera argentea (licet fuerint reductæ ad idem pondus) utrum non progignat variationem in lancibus ? Similiter, utrum metallum, lanæ, aut vesicæ inflatæ, superimpositum, idem ponderet, quod in fundo lancis ?

10. Inquiratur de eo, quid possit et operetur in communicatione motus gravitatis distantia corporis a libramine: hoc est, cita et sera perceptio incubitus sive depressionis: veluti in lancibus; ubi altera pars trabis est longior (licet reducta ad idem pondus) an inclinet hoc ipsum lancem? Aut in tubis arcuatis, ubi longior pars certe trahet aquam, licet brevior pars (facta silicet capacior) majus contineat pondus aquæ.

11. Inquiratur de eo, quid possit intermixtio sive copulatio corporis levis cum corpore gravi, ad ele- | vandam corporis gravitatem, ut in pondere animalium vivorum et mortuorum?

12. Inquiratur de secretis ascensibus et descensibus partium leviorum et graviorum in uno corpore integro: unde fiant sæpe accuratæ separationes; ut in separatione vini et aquæ; in ascensione floris lactis, et similibus.

13. Inquiratur, quæ sit linea et directio motus gravitatis, et quatenus sequatur vel centrum terræ, id est, massam terræ; vel centrum corporis ipsius, id est, nixum partium ejus. Centra enim illa ad demonstrationes apta sunt, in natura nihil valent.

14. Inquiratur de comparatione motus gravitatis cum motibus aliis; quos scilicet vincat, quibus cedat? Veluti in motu (quem appellant) violento, motus gravitatis compescitur ad tempus etiam, cum pondus longe majus ferri ab exiguo magnete attollitur, cedit motus gravitatis motui sympathiæ.

15. Inquiratur de motu aëris, utrum feratur sursum, an sit tanquam adiaphorus ? Quod difficile est inventu, nisi per experimenta aliqua exquisita : nam emicatio aëris in fundo aquæ fit potius per plagam aquæ, quam per motum aëris, cum idem etiam fiat in ligno. Aër autem aëri commixtus nihil prodit, cum non minus levitatem exhibeat aër in aëre, quam gravitatem aqua in aqua: in bulla autem, exili obducta pellicula, ad tempus stat.

16. Inquiratur, quis sit terminus levitatis? Neque enim quemadmodum centrum terræ posuerunt centrum gravitatis, volunt (credo) ut ultima convexitas cœli sit terminus levitatis. An potius, veluti gravia videntur eousque ferri, ut decumbant, et tanquam ad immobile; ita levia eousque ferantur, ut rotari incipiant, et tanquam ad motum sine termino ?

17. Inquiratur quid in causa sit, cur vapores et halitus eousque in altum, ac sita est regio (quam vocant) media aëris, ferantur; cum et crassiusculæ sint materiæ, et radii solis per vices (noctu scilicet) cessent ?

18. Inquiratur de regimine motus flammæ in sursum ; quod eo abstrusius est, quia singulis momentis flamma perit, nisi forte in medio flammarum majorum; etenim flammæ abruptæ a continuitate sua parum durant.

[ocr errors]

19. Inquiratur de motu in sursum ipsius activitatis calidi; veluti cum calor in ferro candente citius gliscit in sursum, quam in deorsum.

Exemplum igitur topicæ particularis tale sit: illud interim, quod monere occepimus, iterum monemus, nempe ut homines debeant topicas particulares suas alternare, ita ut, post majores progressus aliquos in inquisitione factos, aliam et subinde aliam instituant topicam, si modo scientiarum fastigia conscendere cupiant. Nos autem topicis particularibus tantum tribuimus, ut proprium opus de ipsis, in subjectis naturalibus dignioribus et obscurioribus, `conficere in animo habeamus. Domini enim quæstionum sumus, rerum non item. Atque de inventiva hactenus.

CAPUT QUARTUM.

Partitio artis judicandi in judicium per inductionem, et per syllogismum. Quorum prius aggregatur organo novo. Partitio prima judicii per syllogismum in reductionem rectam et inversam, Partitio secunda ejus in analyticam, et doctrinam de elenchis. Partitio doctrinæ de elenchis in elenchos sophismatum, elenchos hermeniæ, et elenchos imaginum, sive idolorum. Partitio idolorum in idola tribus, idola specus, et idola fori. Appendix artis judicandi, videlicet de analogia demonstrationum pro natura subjecti.

TRANSEAMUS nunc ad judicium, sive artem judicandi, in qua agitur de natura probationum sive demonstrationum. In arte autem ista judicandi (ut etiam vulgo receptum est) aut per inductionem, aut per syllogismum concluditur: nam enthymemata et exempla, illorum duorum compendia tantum sunt. At quatenus ad judicium, quod fit per inductionem, nihil est, quod nos detinere debeat: uno siquidem eodemque mentis opere illud, quod quæritur, et invenitur et judicatur. Neque enim per medium aliquod res transigitur, sed immediate, eodem fere modo, quo fit in sensu. Quippe sensus, in objectis suis primariis, simul et objecti speciem arripit, et ejus veritati consentit. Aliter autem fit in syllogismo; cujus probatio immediata non est, sed per medium perficitur. Itaque alia res est inventio medii, alia judicium de consequentia argumenti. Nam primo discurrit mens, postea acquiescit. At inductionis formam vitiosam prorsus valere jubemus; legitimam ad novum organum remittimus. per inductionem hoc loco satis.

Itaque de judicio

De illo altero per syllogismum quid attinet dicere, cum subtilissimis ingeniorum limis hæc res fere attrita sit, et in multas minutias redacta ? Nec mirum, cum sit res, quæ cum intellectu humano magnam habeat sympathiam. Nam animus humanus miris modis ad hoc contendit et anhelat, ut non pensilis sit, sed nanciscatur aliquid fixum et immobile, cui tanquam firmamento, in transcursibus et disquisitionibus suis, innitatur. Sane quemadmodum Aristoteles probare conatur inveniri in omni motu corporum aliquid, quod quiescit; et fabulam antiquam de Atlante, qui ipse erectus cœlum humeris sustinuit,

et contractiones per illa ipsa sophismata struendas et concinnandas spectare. Quod genus facultatis etiam pro eximio habetur, et haud parvas affert utilitates. Licet eleganter introducta sit a quopiam illa differentia inter oratorem et sophistam; quod alter tanquam leporarius cursu præstet; alter tanquam lepus ipse flexu.

pereleganter ad polos mundi traducit, circa quos | tere, usum ejus degenerem et corruptum ad captiones conversiones expediuntur: similiter magno studio appetunt homines aliquem habere intra se cogitationum Atlantem, aut poles, qui intellectus fluctuationes et vertigines aliquatenus regant; timentes scilicet, ne cœlum ipsorum ruat. Itaque ad principia scientiarum constituenda præpropere festinarunt, circa quæ omnis disputationum varietas verteretur, sine periculo ruinæ et casus; nescientes profecto eum, qui certa nimis propere captaverit, in dubiis finiturum: qui autem judicium tempestive cohibuerit, ad certa perventurum.

Manifestum est igitur, artem hanc judicandi per syllogismum nihil aliud esse, quam reductionem propositionum ad principia per medios terminos. Principia autem consensu recepta intelliguntur, atque a quæstione eximuntur. At terminorum mediorum inventio libero ingeniorum acumini et investigationi permittitur. Est autem reductio illa duplex, directa scilicet, et inversa. Directa est, cum ipsa propositio ad ipsum principium reducitur: id quod probatio ostensiva vocatur. Inversa est, cum contradictoria propositionis reducitur ad contradictorium principii; quod vocant probationem per incommodum. Numerus vero terminorum mediorum, sive scala eorum, minuitur aut augetur, pro remotione propositionis a principio.

His positis, partiemur artem judicii (sicut vulgo fere solet) in analyticam, et doctrinam de elenchis: altera indicat, altera cavet: analytica enim veras formas instituit de consequentiis argumentorum ; a quibus si varietur, sive deflectatur, vitiosa deprehenditur esse conclusio: atque hoc ipsum in se elenchum quendam sive redargutionem continet. Rectum enim (ut dicitur) et sui index est, et obliqui. Tutissimum nihilominus est elenchos veluti monitores adhibere, quo facilius detegantur fallaciæ, judicium alioquin illaqueaturæ. In analytica vero nihil desiderari reperimus, quin potius oneratur superfluis, quam indiget accessionibus.

[ocr errors]

|

Sequuntur elenchi hermeniæ: ita enim (vocabulum potius, quam sensum ab Aristotele mutuantes) eos appellabimus. Redigamus igitur hominibus in memoriam ea, quæ a nobis de transcendentibus, et de adventitiis entium conditionibus, sive adjunctis (cum de philosophia prima ageremus) superius dicta sunt. Ea sunt, majus, minus; multum, paucum; prius, posterius; idem, diversum; potentia, actus; habitus, privatio; totum, partes; agens, patiens; motus, quies; ens, non ens; et similia. Imprimis autem meminerint et notent differentes eas, quas diximus, harum rerum contemplationes: videlicet quod possint inquiri vel physice, vel logice. Physicam autem circa eas tractationem philosophiæ primæ assignavimus. Superest logica: ea vero ipsa est res, quam in præsenti doctrinam de elenchis hermeniæ nominamus. Portio certe est hæc doctrinæ sana et bona. Hoc enim habent notiones illæ generales et communes, ut in omnibus disputationibus ubique intercurrant; adeo ut, nisi accurate, et anxio cum judicio, bene jam ab initio distinguantur, universo disputationum lumini caliginem miris modis offusuræ sint ; et eo rem fere deducturæ, ut desinant disputationes in pugnas verborum. Etenim æquivocationes, et malæ acceptiones verborum (præsertim hujus generis) sunt sophismata sophismatum. Quare etiam melius visum est istarum tractationem seorsum constituere, quam eam, vel in philosophiam primam sive metaphysicam recipere; vel ex parte analytica subjicere, ut Aristoteles satis confuse fecit. Dedimus autem ei nomen ex usu, quia verus ejus usus est plane redargutio, et cautio circa usum verborum. Quinimo partem illam de prædicamentis, si recte instituatur, circa cautiones de non confundendis aut transponendis definitionum et divisionum terminis præcipuum usum sortiri existimamus, et huc etiam referri malumus. Atque de elenchis hermeniæ hactenus. Ad elenchos vero imaginum sive idolorum quod attinet, sunt quidem idola profundissimæ mentis

Doctrinam de elenchis in tres partes dividere placet; elenchos sophismatum, elenchos hermeniæ, et elenchos imaginum sive idolorum. Doctrina de elenchos sophismatum apprime utilis est; quamvis enim pinguius fallaciarum genus, a Seneca, non inscite comparetur cum præstigiatorum technis; in quibus quo pacto res geratur nescimus; aliter autem se habere rem, quam videtur, satis novimus: sub-humanæ fallaciæ. Neque enim fallunt in particutiliora tamen sophismata non solum id præstant, ut non habeat quis quod respondeat; sed et judicium ipsum serio confundunt.

Hæc pars de elenchis sophismatum præclare tractata est ab Aristotele quoad præcepta: etiam a Platone adhuc melius, quoad exempla; neque illud tantum in persona sophistarum antiquorum (Gorgiæ, Hippiæ, Protagora, Euthydemi, et reliquorum) verum etiam in persona ipsius Socratis, qui cum illud semper agat, ut nihil affirmet, sed a cæteris in medium adducta infirmet, ingeniosissime objectionum, fallaciarum, et redargutionum modos expressit. Itaque in hac parte nihil habemus, quod desideremus. Illud interim notandum; quamvis usum hujus doctrinæ probum et præcipuum in hoc posuerimus, ut redarguantur sophismata; liquido nihilominus pa

laribus, ut cæteræ, judicio caliginem offundendo, et tendiculas struendo; sed plane ex prædispositione mentis prava, et perperam constituta, quæ tanquam omnes intellectus anticipationes detorquet et inficit. Nam mens humana (corpore obducta et obfuscata) tantum abest ut speculo plano, æquali, et claro similis sit (quod rerum radios sincere excipiat et reflectat) ut potius sit instar speculi alicujus incantati, pleni superstitionibus et spectris. Imponuntur autem intellectui idola, aut per naturam ipsam generis humani generalem; aut per naturam cujusqui individualem; aut per verba, sive naturam communicativam. Primum genus idola tribus; secundum idola specus; tertium idola fori, vocare consuevimus. Est et quartum genus, quod idola theatri appellamus, atque superinductum est a pravis theoriis, sive phi

losophiis, et perversis legibus demonstrationum : verum hoc genus abnegari potest et deponi; itaque illud in præsentia omittemus. At reliqua plane obsident mentem, neque prorsus evelli possunt. Igitur non est, quod quis in istis analyticam aliquam expectet; sed doctrina de elenchis est circa ipsa idola doctrina primaria. Neque (si verum omnino dicendum sit) doctrina de idolis in artem redigi possit; sed tantum adhibendi est, ad ea cavenda, prudentia quædam contemplativa. Horum autem tractationem plenam et subtilem ad novum organum amandamus; pauca generaliter tantum de iis hoc loco dicturi.

|

Tanta est harmoniæ discrepantia inter spiritum hominis et spiritum mundi.

Quod ad idola specus attinet, illa ortum habent ex propria cujusque natura et animi et corporis; atque etiam ex educatione et consuetudine, et fortuitis rebus, quæ singulis hominibus accidunt. Pulcherrimum enim emblema est illud de specu Platonis: siquidem si quis (missa illa exquisita parabolæ subtilitate) a prima infantia, in antro aut caverna obscura et subterranea, ad maturam usque ætatem degeret, et tunc derepente in aperta prodiret, et hunc cœli et rerum apparatum contueretur ; dubium non est, quin animum ejus subirent et perstringerent quamplurimæ miræ et absurdissimæ phantasiæ. Nos vero scilicet sub aspectu cœli degimus; interea tamen animi in cavernis corporum nostrorum conduntur; ut infinitas errorum et falsitatum imagines haurire necesse sit, si e specu sua raro tantum et ad breve aliquod tempus prodeant, et non in contemplatione naturæ perpetuo, tanquam sub dio, morentur. Emblemati siquidem illi de specu Platonis optime convenit parabola illa Heracliti; quod homines scientias in mundis propriis, et non in mundo majore, quærant.

Idolorum tribus exemplum tale sit. Natura intellectus humani magis afficitur affirmativis et activis, quam negativis et primitivis, cum rite et ordine æquum se utrique præbere debeat. At ille, si res quæpiam aliquando existat et teneat, fortiorem recipit de ea impressionem, quam si eadem longe pluries fallat, aut in contrarium eveniat. Id quod omnis superstitionis et vanæ credulitatis quasi radix est. Itaque recte respondit ille, qui, cum suspensa tabula in templo monstraretur eorum, qui vota solverant, quod naufragii periculum effugissent, atque interrogando premeretur, annon tum demum Neptuni numen agnosceret? quæsivit vicissim, At ubi sunt illi depicti, qui post vota nuncupata perierunt? Atque eadem est ratio superstitionum similium, sicut in astrologicis, insomniis, ominibus, et reliquis. Alterum exemplum est hujusmodi; Animus humanus (cum sit ipse substantia æqualis et uniformis) majorem præsupponit et affingit in natura rerum æqualitatem et uniformitatem, quam revera est. Hinc commentum mathematicorum, in cœlestibus omnia moveri per circulos perfectos, rejiciendo lineas spirales: hinc etiam fit, quod cum multa sint in natura monodica, et plena imparitatis, affingat tamen semper cogitatio humana, relativa, parallela, et conjugata; ab hoc enim fonte elementum ignis cum orbe suo introductum est ad constituendam quaternionem cum reliquis tribus, terra, aqua, aëre. Chemici autem fanaticam instruxerunt rerum universarum phalangem, inanissimo commento inveniri fingentes, in quatuor illis suis elementis (cœlo, aëre, aqua, et terra) species singulas parallelas invicem et conformes. Tertium exemplum est superiori finitimum: quod homo fiat quasi norma et speculum naturæ neque enim credibile est (si singula percurrantur et notentur) quantum agmen idolorum philosophiæ immiserit naturalium operationum ad similitudinem actionum humanarum reductio: hoc ipsum, inquam, quod putetur talia naturam facere, qualia homo facit. Neque multo meliora sunt ista, quam hæresis anthropomorphitarum, in cellis ac solitudine stupidorum monachorum orta: aut sen- Superest artis judicandi appendix quædam insigtentia Epicuri huic ipsi in paganismo respondens, nis, quam etiam desiderari statuimus. Siquidem qui diis humanam figuram tribuebat. At non opus Aristoteles rem notavit, modum rei nullibi persecufuit Velleio Epicureo interrogare, Cur Deus cœlum tus est. Ea tractat, quales demonstrationes ad quastellis et luminibus, tanquam ædilis, ornasset? Nam les materias, sive subjecta, applicari debeant; ut si summus ille opifex ad modum ædilis se gessisset, hæc doctrina tanquam judicationes judicationum in pulchrum aliquem et elegantem ordinem stellas contineat. Optime enim Aristoteles, Neque demondigerere debuisset, operosis palatiorum laquearibus strationes ab oratoribus, neque suasiones a matheconsimilem; cum e contra ægre quis ostendat, in maticis requiri debere monet. Ut si in probationis tam infinito stellarum numero figuram aliquam vel genere aberretur, judicatio ipsa non absolvatur. quadratam, vel triangularem, vel rectilinearem. | Quando vero sint quatuor demonstrationum genera,

[ocr errors]

At idola fori molestissima sunt, quæ ex fœdere tacito inter homines, de verbis et nominibus impositis, se in intellectum insinuarunt. Verba autem plerunque ex captu vulgi induntur; atque per differentias, quarum vulgus capax est, res secant; cum autem intellectus acutior, aut observatio diligentior res melius distinguere velit, verba obstrepunt. Quod vero hujus remedium est (definitiones scilicet) in plurimis huic malo mederi nequit, quoniam et ipsæ definitiones ex verbis constent, et verba gignant verba. Etsi autem putemus verbis nostris nos imperare; et illud facile dictu sit, Loquendum esse ut vulgus, sentiendum ut sapientes; quinetiam vocabula artium (quæ apud peritos solum valent) huic rei satisfacere videri possint; et definitiones (de quibus diximus) artibus præmissæ (secundum prudentiam mathematicorum) vocabulorum pravas acceptiones corrigere valeant; attamen hæc omnia non sufficiunt, quo minus verborum præstigiæ et incantationes plurimis modis seducant, et vim quandam intellectui faciant, et impetum suum (more Tartarorum sagittationis) retro in intellectum (unde profecta sunt) retorqueant. Quare altiore, et novo quodam remedio, ad hoc malum opus est. Verum hæc jam cursim perstringimus, interim desiderari pronunciantes hanc doctrinam, quam elenchos magnos, sive de idolis animi humani nativis et adventitiis, appellabimus. Ejus autem tractationem legitimam ad Organum Novum referimus.

vel per consensum immediatum et notiones communes, vel per inductionem, vel per syllogismum, vel per eam (quam recte vocat Aristoteles) demonstrationem in orbem (non a notioribus scilicet, sed tanquam de plano); habent hæ demonstrationes singulæ certe subjecta, et materias scientiarum, in quibus pollent; alia, a quibus excluduntur. Etenim rigor et curiositas in poscendo probationes nimium severas in aliquibus; multo magis facilitas et remissio in acquiescendo probationibus levioribus in aliis; inter ea sunt numeranda, quæ detrimenti plurimum et impedimenti scientiis attulerunt. Atque de arte judicandi hæc dicta sint.

CAPUT QUINTUM.

Partitio artis retinendi sive retentivæ in doctrinam de adminiculis memoriæ, et doctrinam de memoria ipsa. Partitio doctrinæ de memoria ipsa, in prænotionem et emblema.

ARTEM retinendi sive custodiendi in duas doctrinas partiemur: doctrinam scilicet de adminiculis memoriæ, et doctrinam de memoria ipsa. Adminiculum memoriæ plane scriptio est: atque omnino monendum quod memoria, sine hoc adminiculo, rebus prolixioribus et accuratioribus impar sit; neque ullo modo, nisi de scripto, recipi debeat. Quod etiam in philosophia inductiva, et interpretatione naturæ, præcipue obtinet: tam enim possit quis calculationes ephemeridis, memoria nuda, absque scripto, absolvere, quam interpretationi naturæ, per meditationes et vires memoriæ nativas et nudas, sufficere; nisi eidem memoriæ per tabulas ordinatas ministretur. Verum missa interpretatione naturæ, quæ doctrina nova est, etiam ad veteres et populares scientias haud quicquam fere utilius esse possit, quam memoriæ adminiculum solidum et bonum; hoc est, digestum probum et eruditum locorum communium. Neque tamen me fugit, quod relatio eorum, quæ legimus aut discimus, in locos communes damno eruditionis ab aliquibus imputetur, ut quæ lectionis cursum remoretur, et memoriam ad feriandum invitet. Attamen quoniam adulterina res est in scientiis præcocem esse et promptum, nisi etiam solidus sis et multipliciter instructus; diligentiam et laborem in locis communibus congerendis magni prorsus rem esse usus et firmitudinis in studiis judicamus; veluti quæ inventioni copiam subministret, et aciem judicii in unum contrahat. Verum est tamen inter methodos et syntaxes locorum communium, quas nobis adhuc videre contigit, nullam reperiri, quæ alicujus sit pretii: quandoquidem in titulis suis faciem prorsus exhibeant magis scholæ, quam mundi, vulgares et pædagogicas adhibentes divisiones, non autem eas, quæ ad rerum medullas et interiora quovis modo penetrent.

Circa memoriam autem ipsam satis segniter et languide videtur adhuc inquisitum. Extat certe de ea ars quæpiam; verum nobis constat tum meliora præcepta de memoria confirmanda et amplianda haberi posse, quam illa ars complectitur; tum practicam illius ipsius artis meliorem institui posse, quam quæ recepta est. Neque tamen ambigimus

|

(si cui placet hac arte ad ostentationem abuti) quin possint præstari per eam nonnulla mirabilia et portentosa: sed nihilominus res quasi sterilis est (eo quo adhibetur modo) ad usus humanos. At illud interim ei non imputamus, quod naturalem memoriam destruat et superoneret (ut vulgo objicitur) sed quod non dextere instituta sit ad auxilia memoriæ commodanda in negotiis et rebus seriis. Nos vero hoc habemus (fortasse ex genere vitæ nostro politica) ut, quæ artem jactant, usum non præbent, parvi faciamus. Nam ingentem numerum nominum aut verborum semel recitatorum eodem ordine statim repetere, aut versus complures de quovis argumento extempore conficere, aut quicquid occurrit satirica aliqua similitudine perstringere, aut seria quæque in jocum vertere, aut contradictione, et cavillatione quidvis eludere, et similia (quorum in facultatibus animi haud exigua est copia; quæque ingenio et exercitatione ad miraculum usque extolli possunt) hæc certe omnia, et his similia, nos non majoris facimus, quam funambulorum et mimorum agilitates et ludicra etenim eadem ferme res sunt; cum hæc corporis, illa animi viribus abutantur; et admirationis forsitan aliquid habeant, dignitatis parum.

:

Ars autem memoriæ duplici nititur intentione, prænotione et emblemate. Prænotionem vocamus abscissionem quandam investigationis infinitæ. Cum enim quis aliquid revocare in memoriam conatur, si nullam prænotionem habeat, aut perceptionem ejus, quod quærit; quærit certe et molitur, et hac illac discurrit, tanquam in infinito. Quod si certam aliquam prænotionem habeat, statim abscinditur infinitum, et fit discursus memoriæ magis in vicino ; ut venatio damæ intra septa. Itaque et ordo manifesto juvat memoriam. Subest enim prænotio, id quod quæritur, tale esse debere, ut conveniat cum ordine. Similiter carmina facilius discuntur memoriter, quam prosa. Si enim hæretur in aliquo verbo, subest prænotio, tale debere esse verbum, quod conveniat cum versu. Atque ista prænotio est artificialis memoriæ pars prima: nam in artificiali memoria locos habemus jam ante digestos et paratos; imagines extempore, prout res postulat, conficimus: at subest prænotio talem esse debere imaginem, qualis aliquatenus conveniat cum loco. Id, quod vellicat memoriam, et aliquo modo munit ad rem, quam quærimus. Emblema vero deducit intellectuale ad sensibile: sensibile autem semper fortius percutit memoriam, atque in ea facilius imprimitur, quam intellectuale. Adeo ut etiam brutorum memoria per sensibile excitetur, per intellectuale minime. Itaque facilius retineas imaginem venatoris leporem persequentis, aut pharmacopoei pyxides ordinantis, aut pedantii orationem habentis, aut pueri versus memoriter recitantis, aut mimi in scena agentis; quam ipsas notiones inventionis, dispositionis, elocutionis, memoriæ, actionis. Sunt et alia, quæ pertinent ad memoriam juvandam (ut modo diximus) sed ars, quæ jam habetur, ex his duobus jam præmissis consistit. Particulares autem artium defectus persequi, fuerit ab instituto nostro recedere. Igitur de arte retinendi sive custodiæ hæc dicta sint. Jam vero ad quartum membrum logicæ, quod traditionem et elocutionem tractat, ordine pervenimus.

« PreviousContinue »